Ovaj izveštaj ima za cilj da pruži pregled problema s kojima se suočavaju interno raseljena lica u Srbiji tokom raseljenja i ponudi preporuke za njihovo rešavanje.

Prema zvaničnim podacima, u Srbiji je zbrinuto 207.858 raseljenih lica s Kosova i Metohije. U Crnoj Gori, koja je do juna 2006. godine bila deo Državne zajednice Srbija i Crna Gora, utočište je našlo 18.019 osoba. Među interno raseljenim licima preovlađuju Srbi (68 odsto), potom Romi (12 odsto) i Crnogorci (8 odsto).

Interno raseljenje unutar i van Kosova i Metohije zbilo se u dva navrata: 1999. nakon povlačenja srpskih snaga bezbednosti kada je više od 200.000 ljudi napustilo Kosovo ili je ostalo raseljeno u okviru tog područja, kao i 2004. godine, posle martovskog nasilja protiv manjinskih zajednica i međunarodne uprave, kada je 4.100 ljudi potražilo spas u internom raseljenju uglavnom unutar provincije. Raseljeni s Kosova i Metohije razasuti su na teritoriji koja ima tri različite uprave - u Srbiji, u Crnoj Gori i na Kosovu i Metohiji. Prema podacima UNHCR-a, šest godina od završetka konflikta, na Kosovo i Metohiju se vratilo samo 12.700 pripadnika manjina (6.000 Srba, 3.300 Egipćana, 1.400 Roma i 1.150 Bošanjaka). Raseljeni se najčešće vraćaju u ruralne oblasti Kosova, gde Srbi čine većinu. Broj povratnika je mali zbog loše bezbednosne situacije, nemogućnosti slobode kretanja, bezizgledne ekonomske perspektive i nesigurnosti u pogledu konačnog statusa Kosova i Metohije.

Pošto je reč o ljudima koji nisu prešli međunarodnu granicu odgovornost za položaj raseljenih lica leži pre svega na njihovoj matičnoj državi, Republici Srbiji. Međunarodna zajednica ima ograničeni mandat prema raseljenim licima, i deluje pružanjem pomoći preko agencija Ujedinjenih nacija i drugih međunarodnih organizacija (uz odobrenje države). Dokument koji opisuje prava raseljenih lica jesu Vodeći principi UN o internoj raseljenosti. U Srbiji je, u odsustvu posebnog vladinog tela koje bi imalo konkretna ovlašćenja da štiti i pomaže interno raseljena lica, Komesarijat za izbeglice preuzeo neke od ovih odgovornosti. Vlasti Srbije su 2002. godine usvojile Nacionalnu strategiju za rešavanja problema izbeglica i raseljenih lica. Međutim, Nacionalna strategija je u delu implementacije usmerena samo na izbeglice, a za raseljena lica predviđa povratak na Kosovo i Metohiju kao jedinu mogućnost. Ovakvo opredeljenje srpskih vlasti dovelo je do toga da najveće međunarodne organizacije ograniče svoje aktivnosti samo na predlaganje mera u okviru mogućnosti povratka.

Raseljeni sa Kosova i Metohije u Srbiji imaju pristup socijalnim uslugama, ali se svakodnevno susreću sa ozbiljnim problemima. Na primer, da bi ostvarilo pravno priznati status, raseljeno lice mora pribaviti i raseljeničku legitimaciju. Međutim, mnoga raseljena lica nemaju jedan ili više važnih dokumenata potrebnih za sticanje raseljeničke legitimacije. Zbog problema sa dokumentima, neka raseljena lica, a naročito Romi, ne mogu da dobiju uverenje o državljanstvu i de facto su apatridi u svojoj zemlji. Isti problemi javljaju se i pri registrovanju privremenog boravišta. U ovoj oblasti svoje probleme najteže rešavaju osobe naseljene u nezvaničnim kolektivnim centrima, koje ne mogu da dobiju prijavu boravka, jer nemaju pravni osnov korišćenja adrese. Vlada ne uzima u obzir nezvanične kolektivne centre što se tiče njene politike zatvaranja kolektivnih centara, jer se ova politika primenjuje samo na zvanične centre.

Raseljeni se suočavaju sa ozbiljnim problemima vezanim za povrat imovine. Veliki deo stanova i kuća raseljenih sada je pod upravom Direkcije za stambena i imovinska pitanja (HPD) i Komisije za stambene i imovinske zahteve osnovanih 1999. godine odlukom UNMIK-a, kako bi rešavale imovinske sporove. Nakon što 2006. HPD završi svoj mandat, realno je očekivati pad cena na tržištu nekretnina jer će raseljeni hitno tražiti da prodaju svoju imovinu, što će sigurno ugroziti njihovu egzistenciju u mestima raseljenja. Siromaštvu raseljenih doprinosi i otežan pristup tržištu rada u Srbiji. Pored toga što već postoji velika konkurencija i manjak radnih mesta, raseljeni se suočavaju sa dodatnim problemom jer ne mogu da dokažu svoje kvalifikacije, pošto nemaju radne knjižice. Ovakva situacija dovodi do toga da se između 35 i 45 odsto raseljenih oslanja isključivo na sivo tržište rada. Mnoga stara raseljena lica izložena su posledicima siromaštva budući da godinama ne primaju pune iznose penzija, a nemaju mogućnosti da se brinu o sebi i učestvuju u sivoj ekonomiji. Romska raseljenička populacija je posebno ugrožena zbog slabe profesionalne kvalifikovanosti ogromne većine članova romske zajednice i niskog stepena integracije u šire društvo.

Što se tiče zdravstvene zaštite i tu ima problema jer je , na primer, teže ostvariti adekvatnu zdravstvenu zaštitu u južnoj i istočnoj Srbiji, gde nema dovoljno specijalizovanih zdravstvenih ustanova, a putovanje na sever Srbije raseljeni često sebi ne mogu da priušte zbog nedostaka novca.

U oblasti pristupa obrazovnim institucijama deca raseljenih imaju pravo na besplatno osnovno obrazovanje, s tim što je romskoj deci koja govore samo albanski jezik onemogućeno školovanje u centralnoj i severnoj Srbiji jer škole na albanskom postoje samo na jugu Srbije (Bujanovac, Preševo i Medveđa).

Odluka o krajnjem statusu Kosova i Metohije imaće direktan uticaj na položaj raseljenih u Srbiji. Zato vlasti Srbije, kao i sve pregovaračke strane u procesu pregovora o konačnom statusu Kosova, moraju posebno da vode računa o interesima i pravima raseljenih. Potrebno je preduzeti i niz vrlo različitih posebnih mera kojima bi se unapredile mogućnosti za ostvarivanje prava raseljenih lica, te odrediti nadležnosti institucija prema raseljenima, precizirati njihov status i priznati im prava garantovana građanima Srbije u skladu s Vodećim principima UN-a o internom raseljenju.

Uvod

Devedesetih godina dvadesetog veka, tokom ratnih sukoba zbog raspada bivše SFRJ, više od 4 miliona ljudi je napustilo svoje domove. Od tog broja više od 1.500.000 je spas potražilo unutar granica svoje zemlje u internom raseljenju. Pet ili skoro deset godina od završetka sukoba u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, na Kosovu i u Makedoniji, u regionu je ostalo oko 600.000 interno raseljenih lica (IRL), bez mogućnosti da se vrate u mesta odakle su izbegli ili integrišu u sredinu gde su potražili utočište. U Srbiji se nalazi više od 205.000 interno raseljenih lica sa Kosova i Metohije.

Cilj ovog dokumenta je da pruži pregled problema s kojima se suočavaju interno raseljena lica u Srbiji tokom raseljenja i ponudi preporuke za njihovo rešavanje.

Odluka o krajnjem statusu Kosova i Metohije i eventualna odluka o sudbini Državne zajednice[1] imaće direktan uticaj na položaj pre svega raseljenih u Srbiji i Crnoj Gori i odrediće prirodu programa međunarodnih organizacija i donatora prema tom delu populacije. U narednom periodu očekuje se dalje smanjenje humanitarne pomoći vodećih međunarodnih organizacija i smanjenje obima njihovih ukupnih aktivnosti. Međunarodna izolacija, ratovi i velike seobe stanovništva dovele su do opšteg siromašenja društva, iscrpljenosti institucija sistema i pada nivoa usluga koje država može da ponudi, tako da u Srbiji i Crnoj Gori još ne postoje kapaciteti socijalne zaštite koji bi efikasno zamenili stranu humanitarnu pomoć. Potrebe ljudi u oblasti socijalne zaštite, zdravstva i obrazovanja i dalje su veće od onoga što država može da ponudi.

Ukoliko dođe do napretka u odnosima sa Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju i u pregovorima o priključenju Evropskoj uniji , moguće je očekivati povećanje stranih investicija i dalji ekonomski rast. To bi trebalo, ako ne da nadomesti, onda sigurno da ublaži posledice ukidanja strane humanitarne pomoći, kao i da dovede do poboljšanja ukupnog položaja i izbeglica i raseljenih. Smanjenje siromaštva među izbeglicama i raseljenima doprinelo bi političkoj stabilizaciji zemlje, a time i opštoj stabilnosti u regionu, što je neophodan uslov za dalje reforme i razvoj. S druge strane, postoji rizik da preusmeravanje humanitarnih na dohodovne i razvojne programe pogodi najsiromašnije među raseljenima, koji nemaju mnogo mogućnosti da se uključe u te aktivnosti, a i dalje im je potrebna pomoć u hrani i osnovnim artiklima.

Kratak istorijat, osnovni podaci, glavni problemi i kontekst dešavanja

Interno raseljenje unutar i van Kosova i Metohije zbilo se u dva navrata: 1999. nakon povlačenja srpskih snaga bezbednosti kada je više od 200.000 ljudi napustilo Kosovo ili je ostalo raseljeno u okviru tog područja, kao i posle martovskog nasilja 2004. protiv manjinskih zajednica i međunarodne uprave, kada je 4.100 ljudi potražilo spas u internom raseljenju uglavnom unutar provincije. Raseljeni s Kosova i Metohije razasuti su na teritoriji jedne države koja ima tri različite uprave - u Srbiji, u Crnoj Gori i na Kosovu i Metohiji. To faktički znači da mogućnost ostvarenja prava i pristup službama zavisi od od toga gde su se raseljeni smestili. Situacija se dodatno komplikuje činjenicom da postoji veoma malo koordinacije između ovih različitih uprava.[2]

Prema zvaničnim podacima, u Srbiji i Crnoj Gori zbrinuto je 225.877[3] raseljenih lica s Kosova i Metohije, od kojih 18.019 u Crnoj Gori. Prema etničkoj strukturi, među interno raseljenim licima preovlađuju Srbi (68 odsto), potom Romi (12 odsto) i Crnogorci (8 odsto). U prvo vreme raseljeni su bili većinom u graničnim područjima s Kosovom i Metohijom, ali kako se izgledi za povratak nisu poboljšavali, oni su u potrazi za poslom krenuli u ponovno raseljenje u centralnu i severnu Srbiju.

Prema podacima UNHCR-a, šest godina od završetka konflikta, na Kosovo i Metohiju se vratilo samo 12.700 pripadnika manjina (6.000 Srba, 3.300 Egipćana, 1.400 Roma i 1.150 Bošanjaka).[4] Raseljeni se najčešće vraćaju u ruralne oblasti Kosova, gde Srbi čine većinu. Broj povratnika je mali pre svega zbog loše bezbednosne situacije[5], nemogućnosti slobode kretanja, bezizgledne ekonomske perspektive i nesigurnosti u pogledu konačnog statusa Kosova i Metohije. Ne može se očekivati da neko donese konačnu odluku o povratku ukoliko ne zna da li će teritorija na koju se vraća biti nezavisna, autonomna ili pod nekim drugim statusom. Bezbednosna situacija na Kosovu i Metohiji i nerešen status, osim što sprečavaju mogućnost masovnijeg povratka, u velikoj meri smanjuju interesovanje donatora da podrže programe povratka.[6]

Uzroci problema

Pošto je reč o ljudima koji nisu prešli međunarodnu granicu, a u odsustvu obavezujućeg međunarodnog sistema koji bi ih štitio, odgovornost za položaj raseljenih lica leži pre svega na njihovoj matičnoj državi, Srbiji i Crnoj Gori, koja mora da im obezbedi punu jednakost sa drugim građanima. U praksi, raseljena lica su izložena mnogim problemima u ostvarivanju osnovnih građanskih, ekonomskih i socijalnih prava, kao što je dobijanje ličnih dokumenata, ostvarivanje vlasničkih prava, pristup zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj pomoći, ostvarivanje prava na adekvatan smeštaj itd. Bez posebnih mera zaštite, iz pravne jednakosti koju raseljeni navodno imaju često proizilazi nemogućnost ostvarivanja ljudskih prava, teškoće u pristupu javnim uslugama i sve dublje upadanje u siromaštvo.

Nacionalna strategija za rešavanja problema izbeglica i raseljenih lica iz 2002. godine, u delu implementacije usmerena je samo na izbeglice, a za raseljene kao jedinu mogućnost predviđa povratak na Kosovo i Metohiju. U Crnoj Gori naglasak se stavlja na olakšavanje povratka na Kosovo i Metohiju ili na dalje preseljenje u Srbiju ili u treće zemlje, iako strane vlade i međunarodne agencije više ne sprovode te programe u SCG. Takođe, nejasna nadležnost i odgovornost spram raseljenih lica, i na nivou Državne zajednice i nivou država članica, stvara pravnu i institucionalnu prazninu, čime se dodatno zanemaruju potrebe raseljenih.

Pošto su vlasti u Srbiji isključivo orijentisane na povratak raseljenih na Kosovo i Metohiju, aktivnosti najvećih međunarodnih organizacija ograničene su na predlaganje mera u okviru mogućnosti povratka. Na drugačije inicijative vlasti Srbije najčešće odgovaraju da projekti integracije za raseljene mogu biti razmotreni tek kad se omoguće uslovi za njihov povratak na Kosovo i Metohiju. Stav da se o slobodi izbora između povratka i integracije može govoriti tek kada se stvore uslovi za povratak doveo je do stanja da raseljeni već šest godina nemaju nikakvu mogućnost da trajno reše svoj položaj, odnosno ne mogu ni da se vrate ni da se integrišu.

U Srbiji raseljeni imaju pristup socijalnim uslugama, ali se, uprkos izvesnim poboljšanjima, susreću sa ozbiljnim problemima u pribavljanju dokumenata. Prema izveštaju Međunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK), položaj raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori u 2005. godini dodatno se pogoršao u odnosu na 2003. i 2004. godinu. Faktori koji su doprineli pogoršanju su: iscrpljivanje fondova i imovine koju su poneli sa sobom, problemi u korišćenju imovine koja im je ostala na Kosovu i Metohiju, nemogućnost korišćenja socijalnih prinadležnosti, zatvaranje kolektivnih centara i presušivanje humanitarne pomoći.[7] Od svih raseljenih lica, Romi su u najgorem položaju. Usvajanje Nacrta Nacionalne strategije za integraciju Roma 2004, kao i nacionalnih akcionih planova za Rome, predstavljaju pozitivne pomake. Ti programi treba sada da budu podržani konktretnim akcijama u korist raseljenih Roma, pre svega njihovom registracijom.

Pošto se smatra da je politika otvorenog zagovaranja za integraciju raseljenih politički odveć osetljivo pitanje, insistiranje na pristupu pravima i poštovanju dostojanstvenog načina života predstavlja za međunarodne i nevladine organizacije način da u kontaktima sa vlastima Srbije pokrenu mere za unapređenje realizacije prava ljudi u mestima raseljenja. „Integracija i povratak se ne isključuju međusobno već su komplementarni i postoji hitna potreba da se nađu trajna rešenja za najugroženje među raseljenim licima. Druga iskustva pokazala su da što se raseljeno lice brže integriše u produktivan život, povećava se mogućnost za njihov slobodan izbor koji uključuje i mogućnost povratka, čak i ako to može da znači suočavanje sa novim izazovima.“[8]

Radi procene aktuelnog stanja zakonsko-institucionalnog okvira i prakse ostvarivanja prava interno raseljenih lica, Međuagencijska radna grupa za interno raseljena lica (koju čine UNHCR, UNDP, UNOCHA, OHCHR, OSCE, MKCK, NRC, DRC, IFRC i Grupa 484) objavila je u oktobru 2004. analizu zakonskog okvira i prakse u pogledu položaja raseljenih lica u skladu sa Vodećim principima UN o internoj raseljenosti.[9] Analiza je pre svega namenjena vlastima kao platforma za rešavanje problema raseljenih lica. Do sada je samo jedna preporuka u potpunosti primenjena.[10]

Odluka o budućem statusu Kosova i Metohije imaće neposredan uticaj na raseljene, pre svega u domenu državljanstva i svih ostalih prava koja na osnovu njega proizilaze. Po najgorem scenariju novi status bi mogao da dovede do novog talasa raseljenja, a postoji i mogućnost da odluka o statusu Kosova i Metohije bude doneta bez učešća ili saglasnosti vlasti Srbije. Već sada, usled međusobno suprotstavljenih političkih nastojanja, koja se ogledaju u nesaradnji i međusobnom nepriznavanju dokumenata Srbije i UNMIK-a, raseljeni u Srbiji i Crnoj Gori imaju velike problema u ostvarivanju nekih osnovnih prava.

Institucionalni i pravni okvir[11]

Status interno raseljenih lica imaju ona lica koja su izmeštena iz svojih mesta boravka, ali unutar granice iste države. Iako su u srodnom položaju i sa sličnim problemima kao i izbeglice, postoji velika razlika u tretiranju problema interno raseljenih lica i izbeglica. Izbeglice uživaju zaštitu Konvencije i Protokola o izbeglicama UN, a o njima se brinu Visoki komesarijat UN za izbeglice (UNHCR) i druge međunarodne organizacije. Za zbrinjavanje interno raseljenih lica potpunu odgovornost snosi država čiji su oni državljani. Međunarodna zajednica ima ograničeni mandat prema raseljenim licima, i deluje pružanjem pomoći preko agencija Ujedinjenih nacija i drugih međunarodnih organizacija (uz odobrenje države). Dokument koji opisuje prava raseljenih lica jesu Vodeći principi UN o internoj raseljenosti. Ovaj dokument promovisao je specijalni predstavnik generalnog sekretara UN Frensis Deng, 1998. godine[12] radi zaštite prava interno raseljenih lica.

Prema Vodećim principima, raseljenim licima se nazivaju pojedinci, ili grupe pojedinaca, koji su prisiljeni da beže i napuste svoje domove ili prebivališta, usled oružanog sukoba, situacije opšteg nasilja, povreda ljudskih prava, katastrofe, bilo prirodne ili izazvane ljudskom aktivnošću, a koji nisu prešli međunarodno priznatu granicu.

Vodeći principi nije pravno obavezujući dokument ali se on oslanja na obavezujuće međunarodne konvencije i paktove i naglašava pre svega obavezu države prema interno raseljenim licima. Principi pružaju i praktićna uputstva, a namenjeni su državnim organima, međunarodnim i nacionalnim institucijama i organizacijama, kao i nevladinim organizacijama i drugima koji se brinu o interno raseljenim licima.

„Interno raseljena lica treba da uživaju, potpuno jednako, ista prava i slobode pred međunarodnim i domaćim zakonima, kao i druge osobe u njihovoj zemlji.

Ona ne smeju biti diskriminisana u ostvarivanju bilo kog prava i slobode na temelju

interne raseljenosti.“

Princip 1, Vodeći principi UN o internoj raseljenosti

Iako dokument nema snagu zakona i nije obavezujući poput konvencije, on uspostavlja značajne standarde u odnosu država prema problemu interne raseljenosti i stvara okvir za položaj interno raseljenih lica koji podrazumeva garantovanje ljudskih prava. Raseljena lica su državljani Srbije, a time i SCG, pa su za regulisanje njihovih prava, obaveza i ukupnog položaja relevantni svi zakoni Srbije, kao i za druge državljane koji se ne nalaze u statusu raseljenosti. Državne institucije nadležne za zaštitu interno raseljenih lica uspostavljene su na nivou državne zajednice, kao i na republičkom nivou. Za probleme raseljenih lica relevantna institucija na nivou državne zajednice jeste Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, ustanovljeno Ustavnom poveljom državne zajednice SCG. Njegova funkcija je da nadzire praksu ostvarivanja ljudskih i manjinskih prava u skladu sa domaćim zakonima i međunarodnim pravom.

Ovo ministarstvo, međutim, ima ograničene resurse, što je verovatno jedan od razloga zbog kojih se u dosadašnjem radu nije značajnije bavilo problemima interno raseljenih lica. Druga važna institucija državne zajednice je Nacionalni savet Roma osnovan u skladu sa Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u maju 2003. godine. Ova institucija je od posebnog značaja za rešavanje prava Roma koji su vrlo zastupljeni među interno raseljenom populacijom. Pored toga, u Republici Srbiji, za rešavanje problema interno raseljenih lica važni su Komesarijat za izbeglice i Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju. Nadležnost Komesarijata uglavnom se odnosi na smeštaj interno raseljenih lica u kolektivnim centrima i izdavanje raseljeničkih legitimacija. Koordinacioni centar predstavlja ključnu organizaciju usmerenu na rešavanje problema u vezi sa Kosovom i Metohijom i ima zadatak da koordinira aktivnosti koje se odnose na humanitarnu pomoć raseljenim licima, kao i na obezbeđivanje uslova za njihov povratak na KiM.

Razrada problema[13]

Pravo na osnovu statusa

Raseljenička legitimacija

U Srbiji je, u odsustvu posebnog vladinog tela koje bi imalo konkretna ovlašćenja da štiti i pomaže interno raseljena lica, Komesarijat za izbeglice preuzeo neke od ovih odgovornosti. Da bi ostvarilo pravno priznati status, raseljeno lice mora pribaviti i raseljeničku legitimaciju, koju izdaje Komesarijat za izbeglice preko svojih lokalnih službenika u opštinama, poverenika za izbeglice.

Raseljenička legitimacija se dobija na osnovu izvoda iz matične knjige rođenih i lične karte. Ta legitimacija je osnov za korišćenje smeštaja u kolektivnim centrima i za pristup drugim smeštajnim programima[14], za pristup humanitarnoj pomoći i zdravstvenoj zaštiti.

Raseljeni bi trebalo da uživaju ista prava kao i svi građani Srbije. Međutim, usled institucionalne i zakonske praznine (npr. nerešene prijave boravka) i komplikovane administrativne procedure, u praksi se raseljena lica suočavaju sa mnogobrojnim problemima u ostvarivanju prava i pristupu uslugama kao što je: dobijanje ličnih dokumenata, ostvarivanje imovinskih prava, pristup zdravstvenoj zaštiti ili socijalnim davanjima. Prema oceni Međunarodnog komiteta Crvenog krsta, opasnost da budu diskriminisani u odnosu na lokalno stanovništvo zahteva intervenciju vlasti. Ove intervencije bi trebalo da vode ne samo zakonskom regulisanju statusa, nego i većem poštovanju prava interno raseljenih u praksi.[15]

Treba napomenuti da povratnici iz zemalja Zapadne Evrope koji su poreklom s Kosova i Metohije po deportaciji u Srbiju ne mogu da dobiju status raseljenih lica. Stav vlasti je da ne daju status raseljenog lica onima kojima je odbijen zahtev za azil ili ukinuta privremena zaštita u zemljama Zapadne Evrope. Ti ljudi su stoga u svojevrsnom vakuumu – odbijena im je međunarodna zaštita, a Srbija odbija da im pruži posebnu pomoć kao raseljenima. (Više o tome delu o posebno ranjivim grupama.)

Državljanstvo i dokumenta

Zbog problema sa dokumentima, neka raseljena lica, naročito Romi, ne mogu da dobiju uverenje o državljanstvu i de facto su apatridi u svojoj zemlji.[16] Mnoga raseljena lica nemaju jedan ili više važnih dokumenata, što dovodi do praznine kada se radi o njihovim ljudskim pravima. Dokumentacija i administrativni zahtevi nisu ni laki ni jednostavni za ma kog građanina Srbije, ali osobama koje su već ugrožene raseljavanjem, ove prepreke mogu da postanu nepremostive i dalje im otežaju pristup zdravstvenim i drugim uslugama koje su primali i na koje i dalje imaju pravo.[17]

Za dobijanje raseljeničke legitimacije koja im omogućava primanje pomoći (hrana, smeštaj, zdravstvena nega itd.) neophodna je lična karta kao i dokaz o prijavi boravka. Posebno zabrinjivaju teškoće mnogih raseljenih lica pri regulisanju položaja usled neposedovanja dokaza o legalnom boravištu (ne mogu da dobiju dokaz o pravnom osnovu korišćenja adrese jer žive u nezvaničnim kolektivnim centrima ili kao beskućnici u divljim naseljima).

U mnogim slučajevima raseljeni nemaju dokumenta kojim dokazuju svoj status, svoj identitet ili radne isprave. Ovo je posledica i logističkih i finansijskih teškoća u vezi sa pribavljanjem ili zamenom dokumenata u opštinskim kancelarijama koje su sa Kosova i Metohije izmeštene u gradove u centralnoj Srbiji. Do druge polovine 2005. raseljeni su morali da putuju do pojedinih gradova u Srbiji u kojima se nalaze izmeštene matične službe i katastri sa Kosova i Metohije, kako bi dobili izvod iz knjige rođenih ili izvod iz zemljišnih knjiga. Pre svega zahvaljajući zalaganju Praxisa i drugih nevladinih i međunarodnih organizacija, na osnovu naloga Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu iz jula 2005, raseljeni više ne moraju da putuju kako bi dobili izvode iz matičnih knjiga iz izmeštenih matičnih službi, već mogu da ih dobiju poštom.

Poštom mogu da dobiju i potvrdu da nisu upisani u matične knjige, kako bi mogli da pokrenu upravni spor radi naknadnog upisa ili sudski spor za priznavanje identiteta. U slučaju sudskog spora nije jasna nadležnost suda, jer neki redovni sudovi u ovim slučajevima prebacuju odgovornost na izmeštene sudove sa Kosova i Metohije. Praxis je stoga poslao dopis Vrhovnom sudu Srbije da se izjasni ko je nadležan u sporovima priznavanja identiteta lica s Kosova i Metohije.[18]

I pored izvesnih pomaka, komplikovana birokratska procedura[19] i očigledna nespremnost nekih opština da pomognu i olakšaju proces dobijanja dokumenata i dalje otežavaju položaj raseljenih. Mnogi opštinski službenici se žale da ne uspevaju da odgovore na ogroman broj zahteva koji stiže poštom i da nemaju kadrovske i tehničke mogućnosti da na njih ažurno reaguju. Da bi se taj problem rešio, u Nišu Protecta u saradnji sa gradskom vlašću pravi predlog projekta za elektronsko unošenje podataka iz matičnih knjiga.

Dodatni problem, pored izmeštenosti matičnih službi, jeste što neke opštinske knjige sa Kosova i Metohije nisu prebačene ili su uništene. Raseljeni iz ovih opština suočavaju se sa ozbiljnim problemima, jer ne mogu da dobiju važna dokumenta, što ih opet onemogućava u ostvarivanju ostalih prava, kao što je dobijanje nove lične karte, socijalne pomoći, dečijih dodataka itd. Najveći doprinos rešavanju ovih problema daju nevladine organizacije. Putem svojih kancelarija na Kosovu i Metohiji Praxis pribavlja potvrde o penzijskim predmetima, diplomama, vozačkim dozvolama. Zbog nepriznavnja UNMIK dokumenata (diplome na UNMIK obrascu se ne priznaju kao ni M4 obrasci za penzije) Praxis je uputio preporuke vlastima Srbije, UNMIK-u i lokalnoj upravi na Kosovu i Metohiji, da međusobno priznaju dokumenta i razmene matične knjige i penzione arhive.[20]

Nemogućnošću dobijanja ličnih dokumenta posebno su pogođeni raseljeni Romi. Norveški savet za izbeglice procenjuje da između 30 i 35 odsto Roma nikad nije bilo registrovano. Oni koji pokušavaju da se registruju prolaze kroz veoma dugotrajnu i složenu proceduru „naknadne registracije“. Prema saznanjima specijalizovnaih organizacija, ovakvi slučajevi se u praksi veoma retko pozitivno rešavaju. Kao što je prethodno rečeno, nedostatak dokumenata Rome praktično čini apatridima.

Kao pozitivan pomak treba pomenuti izmenu Zakona o republičkim administrativnim taksama u julu 2005, kojom izbeglice i raseljeni plaćaju takse umanjene za 70 odsto. Izmene zakona mogu da se tumače kao rezultat upornog nastojanja nevladinih i međunarodnih organizacija da se takse za izbeglice i raseljene ukinu ili smanje.

Sloboda kretanja

U početku su interno raseljena lica većinom bila na jugu i u centralnoj Srbiji, blizu granice sa Kosovom i Metohijom. Kako su izgledi za njihov povratak bivali sve manji, mnoga interno raseljena lica preselila su se na sever ka centralnoj Srbiji i Beogradu, smatrajući da su tamo ekonomske mogućnosti veće.

Većina raseljenih lica ima registrovano privremeno boravište koje u nadležnoj policijskoj stanici mora da se produžava svaka tri meseca. Za regulisanje mesta boravka potrebna je: lična karta, potvrda o vlasništvu ili zaključen ugovor o zakupu stana sa stanodavcem i takozvani zeleni karton (obrazac koji se pribavlja u nadležnoj službi MUP-a koji sadrži podatke iz lične karte, podatke o polu i zanimanju, mestu i adresi na koju se lice prijavljuje, ime i prezime stanodavca, datum dolaska i odlaska).

Izbeglice i raseljeni u nezvaničnim kolektivnim centrima, ili divljim naseljima, ne mogu da dobiju prijavu boravka, jer nemaju pravni osnov korišćenja adrese. Pošto ne mogu da dobiju prijavu boravka na onoj adresi na kojoj žive, izbeglice i raseljeni u nezvaničnim centrima je uglavnom pribavljaju tako što se fiktivno prijavljuju kod rodbine, prijatelja itd.

Birokratski procesi koji se odnose na promenu boravišta su komplikovani. Neke opštine zahtevaju dokaz o odjavljivanju s jedne lokacije pre nego što dozvole registrovanje na drugoj lokaciji. Ukoliko raseljeno lice želi da promeni mesto boravišta, poverenik Komesarijata za izbeglice iz mesta trenutnog boravka traži saglasnost poverenika u mestu u kome se želi prijaviti novo mesto boravka. Da bi poverenik u mestu novog boravka dao saglasnost, neophodno je podneti izjavu, tzv. «prihvat domaćina» na smeštaj i ishranu dok licu traje raseljenje, a koju potpisuje lice (domaćin) kod koga će raseljeni biti smešten po dolasku. Takođe je moguće da će lice po dolasku u opštinu novog boravka biti smešteno u kolektivni centar, pa je u tom slučaju neophodno dobiti potvrdu o smeštaju u kolektivni centar od poverenika iz opštine u kojoj raseljeni želi da prijavi novo boravište.[21]

Do prve polovine 2003. godine nadležni organi MUP-a su odbijali izdavanje potvrda o odjavljivanju prebivališta raseljenih lica na Kosovu i Metohiji, a radi prijave prebivališta na teritoriji Srbije. Raseljeni su mogli da registruju samo privremeno boravište. S tom praksom MUP je prekinuo u julu 2003, od kada raseljeni mogu bez problema da prijave stalan boravak u bilo kojoj opštini u Srbiji.

Prema podacima MKCK-a, oko 0,2 odsto, odnosno oko 400 raseljenih lica, prijavila su svoje prebivališta na teritoriji neke od opština Srbije. Prijava prebivališta raseljenih na teritoriji Srbije ne utiče na njihov status raseljenih, odnosno ne ukida im se raseljenička legitimacija. Pravo na koje utiče prijava prebivališta na teritoriji Srbije je pravo na minimalnu novčanu nadoknadu za raseljena lica koja su na Kosovu i Metohiji bila zaposlena u oblasti privrede. U septembru 2003. godine Vlada Srbije donela je odluku o pravu na naknadu zarade za ranije zaposlene sa Kosova i Metohije. Prijavom prebivališta, raseljena lica gube pravo na minimalnu novčanu nadoknadu koju su primala po ovom osnovu. Ukidanje ovog prava od Nacionalne službe za zapošljavanje temelji se na tumačenju zaključaka Vlade Srbije.[22]

Smeštaj

Pošto vlasti Srbije insistiraju na povratku kao jedinom trajnom rešenju za raseljene, za njih ne postoje stambeni programi. Što se tiče zatvaranja kolektivnih centara, iako raseljeni nisu uključeni u program implementacije Nacionalne strategije, program zatvaranja kolektivnih centara počeo je da se primenjuje i na centre u kojima su oni smešteni. Za izbeglice i lokalno stanovništvo grade se neki besplatni ili dotirani stambeni objekti, ali interno raseljena lica nisu imala mnogo koristi od ovih akcija. Osim što je UNHCR odnedavno program jednokratne pomoći izbeglicama u procesu zatvaranja kolektivnih centara (PIKAP) proširio i na raseljene, nikakva druga pomoć im nije dostupna. Oni eventualno još mogu da se presele u drugi kolektivni centar, najčešće u udaljenom mestu, do trenutka dok i on ne bude zatvoren.

Početkom 2003. u Srbiji je bilo 402 zvanična kolektivna centra u kojima je bilo smešteno 21.704 izbeglica i 10.868 raseljenih. U novembru 2005. godine, još uvek je bilo otvoreno 99 kolektivnih centara sa 9.379 osoba od kojih su 5.679 bile raseljene s Kosova.[23]

Nezvanični kolektivni centri

Problem sa nezvaničnim kolektivnim centrima dobio je dramatične razmere posle egzodusa raseljenih sa Kosova i Metohije 1999. godine. Postojeći kolektivni centri već su bili popunjeni izbeglicama iz Bosne i Hrvatske, a raseljena lica koja nisu uspela da dobiju smeštaj u njima, uselila su se u napuštene barake, skladišta, hangare, koji su postali takozvani nezvanični kolektivni centri. U mnogim od tih centara nema tekuće vode ni kanalizacije, a žitelji se stalno suočavaju sa problemima neplaćenih računa za struju i druge komunalije. Takođe, budući da se nalaze na tuđem zemljištu i da su pod pritiskom vlasnika da se isele, raseljeni žive u neprestanom strahu da će ostati bez ikakvog smeštaja.

U ilegalno zauzetim objektima, najčešće radničkim barakama, živi 2.857 ljudi (1.765 raseljenih i 1.092 izbeglice), najviše na teritoriji Beograda (2.042) i Kraljeva (292).[24] Vlada ne uzima u obzir nezvanične kolektivne centre što se tiče njene politike zatvaranja kolektivnih centara, jer se ova politika primenjuje samo na zvanične centre. «Ako se uzme u obzir činjenica da su uslovi u nepriznatim kolektivnim centrima često lošiji nego u priznatim, a izbeglice i raseljeni smeštene u njima suočavaju s dodatnim pravnim problemima koji ih čine ugroženijim u smislu siromaštva, ovo nije razumna politika.»[25]

Imovina

Raseljeni i povratnici na Kosovo i Metohiju takođe se suočavaju sa problemima u ostvarivanju imovinskih prava koja su izgubili zbog oružanog sukoba. Raseljeni uglavnom nemaju nikakve koristi od imovine na Kosovu i Metohiji, a obnova imovine Albanaca nije smanjila uzurpaciju imovine raseljenih lica.[26] Tokom dugog vremena raseljenja potrošili su sredstva koja su imali, a malo toga je učinjeno da se onima koji imaju imovinu na Kosovu i Metohiji omogući da je prodaju ili da za nju dobiju naknadu.

Direkcija za stambena i imovinska pitanja (HPD) i Komisija za stambene i imovinske zahteve osnovane su odlukom UNMIK-a 1999. godine, kako bi rešavale imovinske sporove. HPD je primio ukupno 29.000 zahteva za povraćaj imovine od kojih se 27.000 odnosi na imovinu onih koji su je napustili posle 24. marta 1999. Završno sa junom 2005. HPD je doneo 28.000 rešenja. Skoro 40 odsto odluka je sprovedeno bilo putem ponovnog zauzimanja imovine (samo četiri procenta), bilo sporazumnim dogovorom ili privremenom upravom HPD-a do povratka raseljenih. Razlog davanja imovine na upravu HPD-u je u tome što ako dođe do ponovnog uzurpiranja imovine nakon što su ilegalni korisnici iseljeni, HPD više nema mandat da o tome odlučuje. U tim slučajevima lokalni sud mora da izda novi nalog za iseljenje, a sudstvo na Kosovu i Metohiji karakteriše potpuna neefikasnost. U lokalnim sudovima u maju 2005. bilo je 7.000 nerešenih imovinskih zahteva.[27]

U vezi sa imovinom postoji velika neizvesnost šta će se desiti nakon što 2006. HPD završi svoj mandat, budući da je veliki deo stanova i kuća raseljenih sada pod upravom te institucije. Potpuno je moguć pad cene na tržištu nekretnina nakon što se HPD povuče, jer će raseljeni pod hitno tražiti da prodaju svoju imovinu. HPD i UNMIK trenutno razmatraju mogućnost uspostavljanja lokalne institucije koja bi organizovala socijalno stanovanje, na taj način što bi se kirija uplaćivala vlasnicima imovine, odnosno raseljenim licima. Još je nejasno na koji način će se to sprovoditi.

HPD nema mandat da rešava imovinske sporove koji se tiču samo zemljišta i komercijalnih objekata. Ti sporovi idu preko lokalnih sudova, a izvršenje pravosnažnih odluka ide veoma sporo. Samo 22 odsto odluka je sprovedeno do polovine 2004, a polovina preostalih odluka čeka na izvršenje više od godinu dana. Povraćaj zemlje ili komercijalnog objekta je neophodan uslov za svaki održiv povratak, jer sam smeštaj povratniku ne može mnogo da znači ukoliko nema prihode od imovine ili lokala.

Što se tiče obnove oštećene i uništene imovine na Kosovu i Metohiji, nedostatak sredstava i interesovanja međunarodnih donatora predstavlja veliki problem za raseljene, ali s druge strane, mnogi raseljeni nisu upoznati sa mogućnostima i procedurom podnošenja zahteva za obnovu. IDP Global Project navodi rezultate ankete u kojoj 83 procenta raseljenih nije čulo za opštinske radne grupe, glavno telo na Kosovu i Metohiji koje sprovodi stambene projekte i programe obnove.[28]

Zaposlenje

Otežan pristup tržištu rada predstavlja osnovni uzrok siromaštva među interno raseljenima i izbeglicama. Pored toga što već postoji velika konkurencija i manjak radnih mesta, raseljeni se suočavaju sa dodatnim problemom jer ne mogu da dokažu svoje kvalifikacije, pošto nemaju radne knjižice. Da bi zamenili radnu knjižicu moraju da podnesu dokumenta koja su često uništena ili izgubljena. Ta knjižica je dokaz o broju godina radnog staža i potrebna je za regulisanje penzija, prijavljivanje na biro rada itd. Takođe, bez radne knjižice, raseljeni ne mogu da dobiju pomoć za nezaposlene. Raseljena lica koja su radila u državnim preduzećima na Kosovu i Metohiji dobijaju naknade u vidu simboličnih plata, iako ne idu na posao od 1999.

Neke opštinske vlasti, kao u Nišu i Boru, ne izdaju radne knjižice raseljenima, sa obrazloženjem da nemaju prebivalište na njihovoj opštini i pri tom se pozivaju na Zakon o radu i Pravilnik o radnim knjižicama. Te iste vlasti ipak izdaju radne knjižice raseljenima, ukoliko podnesu izjavu poslodavaca da će ih zaposliti.[29]

Mnogobrojne međunarodne organizacije sprovode dohodovne programe usmerene na pomoć pri zapošljavanju izbeglica i raseljenih, odnosno na podsticanje samostalne ekonomske aktivnosti kao što su mikrozajmovi, beskamatne pozajmice, i stručno usavršavanje. Ne postoji, međutim, valjan pravni okvir za te aktivnosti. U odsustvu odgovarajućeg zakona, mikro kreditiranje se sada sprovodi na osnovu uputstava i dozvola Narodne banke Srbije.

U Srbiji se između 35 i 45 odsto raseljenih oslanja isključivo na sivo tržište rada, bez prava na socijalno, penzijsko i zdravstveno osiguranje i osiguranje u slučaju nezgode na radu.[30] Radeći u neformalnom sektoru, raseljeni i izbeglice su potpuno nezaštićeni od prevare ili eksploatacije. Dodatno, izloženi su netrpeljivosti lokalnog ugroženog stanovništva. U tom kontekstu, kod stranih donatora i lokalnih partnera prepoznata je nužnost da dohodovni projekti, programi kreditiranja i pomoći pri zapošljavanju, pored izbeglica i raseljenih, u značajnom procentu obuhvate i lokalno stnanovništvo.

Socijalna zaštita

Bez odgovarajućeg zaposlenja, mnoge porodice raseljenih jedva preživljavaju. U posebno ranjive grupe spadaju samohrani roditelji, porodice nestalih, ljudi koji žive u kolektivnim centrima, Romi, osobe ometene u razvoju i deca, koji su posebno pogođeni ukidanjem pomoći u hrani i osnovnim životnim artiklima.

Obustavljanjem aktivnosti na planu pružanja humanitarne pomoći, materijalne potrebe raseljenih ostaju nerešene. Nedostaju noviji podaci o broju interno raseljenih lica koja žive ispod nivoa minimalne socijalne sigurnosti[31], kao i o broju interno raseljenih lica koji žive između tog nivoa i zvaničnog nivoa siromaštva. Prema proceni MKCK veoma mali broj raseljenih živi ispod nivoa minimalne socijalne sigurnosti, s tim što je kod Roma taj broj daleko veći. U poređenju sa lokalnim stanovništvom, raseljeni nisu dovoljno zastupljeni na spiskovima za socijalnu pomoć, odnosno materijalno obezbeđenje porodice (MOP). Mnoga interno raseljena lica, posebno Romi, nemaju dokumenta i ne mogu da ostvare pravo ni na kakvu pomoć. Ova pitanja zahtevaju hitno rešavanje.

Kao što je prethodno rečeno, položaj raseljenih u 2006. godini je teži nego što je bio u vreme kada su raseljeni. Prelazak sa dobijanja novčane pomoći od MKCK-a na sistem socijalne zaštite nije zadovoljio očekivanja. Svi raniji korisnici novčanog programa MKCK-a u Srbiji (6.000 porodica) sada mogu da konkurišu za materijalno obezbeđenje porodice. Što zbog strogih kriterijuma, što zbog nedostatka dokumenata, veliki broj ranijih korisnika novčane pomoći MKCK-a nije uspeo da ostvari pravo na MOP.

Postoji opšta saglasnost da program materijalnog obezbeđenja porodice nije u mogućnosti da zadovolji potrebe svih onih koji su siromašni, čak ni među lokalnim stanovništvom. Postoji čak zabrinutost da bi između ove dve grupe verovatno porasla napetost ako bi veliki broj interno raseljenih lica iznenada dobio pomoć koja ne bi bila praćena srazmernim povećanjem pomoći lokalnom stanovništvu.[32]

Izvori ove netrpeljivosti su prvenstveno u tome što lokalno stanovništvo pomoć koja se pruža izbeglim i/ili raseljenim osobama vidi kao neopravdanu (jer oni, prema tom viđenju, ne žive ništa lošije, ako ne čak i bolje, od lokalnog stanovništva). Dobro situirane porodice iz raseljeničke i izbegličke populacije, koje primaju pomoć, posebno izazivaju ovu vrste „stigmatizacije”. Ilustrativan primer je svojevremeni protest otpuštenih radnica jedne tekstilne fabrike u Gornjem Milanovcu, koje su pred prostorijama Crvenog krsta i Povereništva negodovale zbog podele pomoći raseljeničkim porodicama. Zbor različite mogućnosti pristupa pomoći takođe je primetna netrpeljivost u međusobnim odnosima izbeglica i raseljenih lica.

Penzija

Mnoga stara raseljena lica izložena su posledicima siromaštva budući da godinama ne primaju pune iznose penzija. Ti ljudi nemaju “prostora za manevrisanje” – mogućnosti da se brinu o sebi i učestvuju u sivoj ekonomiji. Raseljeni s Kosova i Metohije dobijaju penzije na osnovu radnih knjižica u kojima su sadržani podaci o radnom stažu i penzionim doprinosima. Ukoliko nemaju radne knjižice, oni od Fonda za penziono i invalidsko osiguranje dobijaju provizorno određenu penziju, koja je značajno manja od one koju bi realno trebalo da dobijaju. Mnoge radne knjižice su ostale na Kosovu i Metohiji, a Vlasti Srbije i Crne Gore i UNMIK-a jedni drugima ne priznaju M4 formulare (formulari koji se koriste za donošenje odluke o penzijama). Takođe raseljeni su žrtve nepoštovanja zakonskih obaveza, jer bivši poslodavci nisu uplaćivali doprinose za penziono i invalidsko osiguranje. Sada raseljeni nisu u mogućnosti ni da pokrenu postupak protiv svojih bivših poslodavaca.

Zdravstvo

Raseljeni ostvaruju pravo na besplatnu zdravstvenu zaštitu na osnovu posedovanja potvrde o lečenju i raseljeničke legitimacije. Potvrdu o lečenju izdaje nadležna filijala Republičkog zavoda za zdravstveno osiguranje u opštini gde raseljeno lice ima prijavu boravka. Ova potvrda mora da se obnavlja svaka tri meseca. Raseljeni koji imaju problema sa ličnim dokumentima, i koji su bez raseljeničke legitimacije, ne mogu da dobiju ovu potvrdu. Neposedovanje dokumenata je uzrok slabe zdravstvene zaštite raseljenih Roma koja je neredovna čak i za decu.

U slučaju zdravstvene zaštite do izražaja dolaze regionalne razlike. Teže je ostvariti adekvatnu zdravstvenu zaštitu u južnoj i istočnoj Srbiji, gde nema dovoljno specijalizovanih zdravstvenih ustanova. Putovanje na sever Srbije, u Beograd, raseljeni i izbeglice često sebi ne mogu da priušte zbog nedostaka novca.

Obrazovanje

U Srbiji i Crnoj Gori, sva deca, pa i deca izbeglica i raseljenih, imaju pravo na besplatno osnovno obrazovanje, dok je pristup srednjim školama i univerzitetima uslovljen postignutim uspehom. Zbog nedostatka novca ni odlični učenici ponekad ne mogu da nastave školovanje na višim školama i fakultetima.

Situacija je mnogo gora kada su u pitanju Romi. Mnogi Romi sa Kosova i Metohije govore samo albanski jezik i gotovo im je nemoguće da nastave školovanje u Srbiji. Škole u kojima se predaje na albanskom postoje samo na jugu Srbije (Bujanovac, Preševo i Medveđa). Nemogućnost da se uključe u redovno školovanje dovela je do otuđenja dece. Ta se deca, iako zdrava, upućuju u specijalne škole, a postoje primeri otvorene diskriminacije, kao u Subotici gde su deca raseljenih odvojena u posebna odeljenja. Dopunski časovi srpskog jezika i pripremna nastava su jedini način da se ova deca uključe u redovno školstvo.

Pristup pravosuđu

Republika Srbija još nema jasno definisan odnos prema izmeštenim sudovima sa Kosova i Metohije. Izmešteni sudovi sa Kosova i Metohije naplaćuju visoke takse od raseljenih lica čak i za vođenje postupaka na osnovu kojih će biti donete presude koje kosovski sudovi ne priznaju. Time se raseljena lica dovode u zabludu i izlažu troškovima za presude koje ne mogu biti izvršene na Kosovu i Metohiji. Ni posle pet godina od uspostavljanja mandata administracije UN na Kosmetu, vlasti Srbije (odnosno državne zajednice) i međunarodna uprava na Kosovu nisu postigle sporazum makar o privremenoj i ograničenoj pravosudnoj saradnji i razmeni informacija koje bi pomogle interno raseljenim licima da saznaju precizne nadležnosti sudova u SCG i KiM, kao i uslove pokretanja i izvršenja sudskih odluka od značaja za ostvarenje svojih prava.[33]

Posebno ranjive grupe / Specifični problemi

Raseljeni Romi

Prema istraživanju Centra za istraživanje etniciteta[34], u Državnoj zajednici Srbiji i Crnoj Gori ima 46.238 raseljenih Roma sa Kosova. Ovaj broj raseljenih Roma nije uključen u ukupan broj Roma[35].

Procene UNMIK-a (jul, 2003. godine) su da na Kosovu živi 35.608 RAE[36] (1,41% od ukupnog stanovništva na Kosovu). Posle nemira u martu 2004. godine veliki broj Roma je napustio Kosovo, tako da postoji potreba da se ovaj broj ponovo istraži.

Etničko čišćenje Roma sa Kosova je počelo je 1999. godine povlačenjem jugoslovenske vojske sa Kosova. Pre potpisivanja Kumanovskog sporazuma kojim je okončana NATO intervencija, na Kosovu je bilo oko 150.000 pripadnika romskog stanovništva. Podaci UNMIK-a za 2003. godinu pokazuju da je broj Roma koji su ostali na Kosovu ispod 40.000.

Prema iskustvima Novosadskog humantarnog centra, tokom šestogodišnjeg direktnog rada sa romskom populacijom, pored problema sa kojima se Romi suočavaju i u drugim zemljama u regionu – siromaštvo, nezaposlenost, profesionalna nekvalifikovanost, neobrazovanost, veliki broj nepismenih, loši uslovi stanovanja, loše zdravstveno stanje, u Srbiji i Crnoj Gori postoji veliki problem raseljenih Roma sa Kosova. Većina raseljenih Roma ima probleme zbog nemanja ličnih dokumenata, nepoznavanjem većinskog jezika[37], neprihvatanjem od strane domicilnih Roma, slabom informisanošću o mogućnosti ostvarivanja svojih građanskih prava i dr. Svi ovi problemi vode opštem problemu integracije.

Prema Strategiji za smanjenje siromaštva za Srbiju RAE stanovništvo čini najugroženiju grupu u državi.

Pored visoke nezaposlenosti i neostvarivanja raznih građanskih prava[38], jedan od osnovnih problema Roma raseljenih sa Kosova je nizak nivo integracije. Slične probleme interno raseljenim Romima imaju i deportovani Romi[39]. Do jula 2003. godine Državna zajednica Srbija i Crna Gora je potpisala bilateralne ugovore ore admisiji sa 13 zemalja EU i okruženje, na osnovu kojih se u zemlju vraćaju ljudi čiji je zahte za azil u inostranstvu odbijen ili im je ukinuta privremena zaštita. Većina tih ljudi su Romi.

Prema istraživanju koje je sproveo Evropski centar za manjinska pitanja[40] među glavnim faktorima odgovornim za nizak nivo integracije romskih raseljenika i povratnika u njihovim novim mestima stanovanja u SiCG su:

- Nemanje državljanstva i/ili ličnih dokumenta za identifikaciju. Zbog nemanja državljanstva, mnogi od deportovanih Roma ne mogu da ostvare građanska prava. Deportovani Romi koji imaju državljanstvo, zbog nedostatka materijalnih sredstava ne mogu da dobiju lične dokumente potrebne za realizaciju njihovih građanskih prava (obrazovanje, zdravstvena zaštita, socijalna pomoć). Dopunska komplikacija je što interno raseljene i deportovane osobe često moraju da putuju u drugi grad da bi dobile ta dokumenta. Za Rome koji su bili prinuđeni da pobegnu sa Kosova, takva putovanja su posebno komplikovana. Sakupljanje dokumenata o državljanstvu i ličnim dokumentima za identifikaciju predstavljaju problem, ne samo Romima koji su IR i deportovani, nego i mnogim Romima koji su generacijama živeli u SiCG. Bez obzira na mesto boravka, nedostatak pravnog statusa predstavlja značajnu prepreku u ostvarivanju drugih građanskih prava (obrazovanje, zdravstvena zaštita i socijalna pomoć).

- Otpor lokalnog stanovništva. Sa dolaskom na srpsku ili crnogorsku teritoriju, mnogi od raseljenih Roma susreću se sa negativnim reakcijama ne samo od neroma, nego i od lokalnih Roma, koji ih doživljavaju kao rivale. To naročito važi za Rome raseljene sa Kosova, jer ih odlično poznavanje albanskog jezika, a pritom, nepoznavanje srpskog, stavlja u situaciju da budu tretirani kao etnički Albanci. Bez obzira na mesto rođenja roditelja, deca iz deportovanih romskih porodica isto tako imaju jezičke barijere po dolasku u SCG, što često rezultira prekidom obrazovanja započetog u zapadnoj Evropi.

- Želja da se živi drugde. Većina deportovanih Roma želi da se vrati u zemlju Evropske unije iz koje su deportovani, naročito mladi. Stavovi raseljenih Roma sa Kosova o moućnosti njihovog povratka na Kosovo variraju, u Beogradu i Vojvodini smatraju da je povratak nemoguć, dok u južnim delovima Srbije mogućnost povratka zasnivaju isključivo na pruženoj bezbednosti i sigurnosti.

- Uslovi (ponovnog) naseljivanja. U većini slučajeva deportovani i IR Romi u SCG su napustili ranije mesto stanovanja pod vremenskim pritiskom i bez mogućnosti da sa sobom ponesu nešto svoje, što bi možda olakšalo prilagođavanje u novom mestu boravka. Problem se uvećava time što se povratnici suočavaju sa neispunjenim obećanjima o pomoći po dolasku u svoju zemlju, koja pre odlaska dobijaju od vlasti koja ih je deportovala. Činjenica da mnogi romski IRL i povratnici dele i onako loše uslove za život sa velikim brojem drugih IRL i drugih deportovanih lica, predstavlja još jednu prepreku za njihovu integraciju u SCG.

Veoma značajan problem IR i deportovanih Roma predstavlja i nizak nivo obrazovanja koji vodi do niskog nivoa informisanosti o mogućnostima integracije na novim mestima življenja.

Prema Nacrtu strategije za integraciju i osnaživanje Roma, nedostaje jasna slika želja interno raseljenih Roma u Srbiji u vezi sa njihovim budućim mestom stanovanja, tj. da li će se vratiti na Kosovo ili se integrisati u Srbiji. Realnost je da mnogi nemaju više ili nijedan dokument, što generiše sve druge probleme.

Zaključci i preporuke

Zaštita prava raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori

U procesu pregovora o konačnom statusu Kosova, državne vlasti Srbije i Crne, kao i sve pregovaračke strane, moraju posebno da vode računa o interesima i pravima raseljenih.

Treba definisati precizan pravni i institucionalni okvir kojim bi se na specifičan način obezbedilo poštovanje prava raseljenih lica. U nedostatku pravnog i institucionalnog okvira, potrebno je preduzeti niz vrlo različitih posebnih mera kojima bi se unapredile mogućnosti za ostvarivanje prava raseljenih lica.

U Srbiji treba sprovesti opšti popis i analizu prihoda i rashoda raseljeničkih domaćinstava. Poseban napor treba uložiti da se registruju raseljeni Romi i da se prikupe podaci o njihovim uslovima života.

Državni organi treba da preduzmu precizne akcije i sprovedu preporuke Međuagencijske radne grupe za interno raseljena lica.

Odrediti nadležnosti institucija prema raseljenima, precizirati njihov status i priznati im prava garantovana građanima Srbije i Crne Gore u skladu s Vodećim principima UN-a o internom raseljenju.

Romi

Pitanje raseljenih Roma treba da bude razmatrano i rešavano u okviru rešavanja ukupnog položaja Roma u Srbiji i Crnoj Gori. Ipak, specifična ugroženost raseljenih Roma – pre svega oličena u nedostatku dokumenata i jezičkoj barijeri, što stvara probleme u svim drugim oblastima – mora da bude prepoznata. Specifičnost njihovih problema zahteva posebne mere i posebnu politiku države.

Državljanstvo i obezbeđivanje ličnih dokumenata

· Trebalo bi doneti novi zakon o prebivalištu i boravištu i izmeniti druge relevantne zakone i podzakonske akte kako bi se rešilo pitanje ljudi koji sada nemaju pravni osnov stanovanja.

· Treba pojednostaviti administrativne postupke na način koji bi odgovarao posebnim teškoćama lica bez dokumenata, među kojima se nalaze raseljeni Romi i pripadnici drugih marginalizovanih zajednica. Odgovarajućim podzakonskim aktima treba olakšati raseljenim licima proceduru naknadnog upisa, rekonstrukcije i dobijanja izvoda iz matične knjige rođenih.

· Vlasti Srbije i Crne Gore, UNMIK i lokalna uprava na Kosovu treba da međusobno priznaju i razmene dokumenta.

Sloboda kretanja

· Trebalo bi olakšati proceduru za promenu mesta boravka raseljenim licima i ni na koji način ne treba uslovljavati prijavu prebivališta kao što je to sada slučaj sa naknadama za zaposlene u kosovskim državnim i društvenim preduzećima.

Pravo na imovinu i adekvatan smeštaj

· Učiniti da proces zatvaranja kolektivnih centara ne ide na uštrb prava raseljenih, pre svega prava na odgovarajući smeštaj

· Omogućiti pristojne uslove života ljudima u nezvaničnim kolektivnim centrima, a njihove žitelje uključiti u programe stambenog zbrinjavanja

· Sprovesti u delo plan o stambenom zbrinjavanju ugroženih grupa u Beogradu i legalizovati, makar privremeno, romska naselja na osnovu odgovarajućeg urbanističkog plana u skladu sa akcionim planom o stanovanju Roma.

Pravo na rad

· Treba razviti proceduru za rekonstrukciju radnih knjižica raseljenih lica, što uključuje saradnju vlasti Srbije i Crne Gore i Kosova

· Sprovesti programe radne obuke, koji će raseljena lica, a posebno Rome, bolje pripremiti za povratak i reintegraciju, ali i programe za njihovo uključivanje u tržište rada dok se nalaze u raseljenju

· Programi zapošljavanja uz „pozitivnu diskriminaciju“ treba da obuhvate najugroženije kategorije, poput samohranih roditelja ili lica iz domaćinstava čiji su svi članovi nezaposleni.

Socijalna prava

Pravo na penziju

· Vlasti Srbije i Crne Gore i UNMIK-a treba da olakšaju proceduru za pribavljanje dokumenata neophodnih za ostvarivanje i određivanje penzije raseljenih.

· Državni organi treba da pronađu način da reše problem nepotpune evidencije, koji neće ići na štetu raseljenih lica, određivanjem privremene ili umanjene penzije.

Pravo na zdravstvenu zaštitu

· Rome raseljene sa KiM treba uključiti u sistem zdravstvene zaštite registrovanjem i obezbeđivanjem odgovarajućih dokumenata.

Pravo na obrazovanje

· Vlasti treba da sankcionišu slučajeve segregacije raseljene dece u školama i da integrišu tu decu u odeljenja sa ostalom decom.

· Treba obezbediti stipendiranje najboljih srednjoškolaca i studenata iz raseljene i izbegličke populacije i ostalih najugroženijih kategorija.

· Treba podržati programe dopunske nastave za romsku decu, koja će omogućiti integraciju romske raseljničke dece u obrazovni sistem.

Pravo na socijalnu i humanitarnu pomoć

· Olakšati uključivanje najugroženijih raseljenih lica u sistem socijalnog osiguranja putem izmena postojećih propisa.

Pravo na jednakost pred zakonom i nediskriminaciju / Bezbednost i sigurnost

- Ocena o bezbednosti pojedinih područja trebalo bi da prethodi stambenom zbrinjavanju Roma. Opštine bi trebalo obavezati na nivou države (i zakonskim putem) da na svojoj teritoriji stambeno zbrinu Rome beskućnike, među kojima je veliki broj raseljenih. Rasističke demonstracije protiv stambenog zbrinjavanja Roma treba sankcionisati prema postojećem zakonodavstvu i eventualnom budućem zakonu protiv diskriminacije.

Pristup raseljenih lica sudovima van Kosova

· Utvrditi tačnu nadležnost izmeštenih sudova s Kosova i uspostaviti saradnju sa sudovima na Kosovu i Metohiji za priznavanje i izvršenje sudskih presuda, pre svega u najmanje spornim pitanjima.

[1] U vreme kada je pisanje ovog izveštaja privođeno kraju u Crnoj Gori je 21. maja 2006. održan referendum na kome su se građani izjasnili za nezavisnu Crnu Goru. Državna zajednica SCG prestala je da postoji. Neke njene institucije, poput Ministarstva za ljudska i manjinska prava, prestale su da postoje, dok su druge službe restruktuirane i nastavile da rade na nivou Srbije. Raspadom državne zajednice pravni vakuum u oblasti ljudskih prava, nastao je pre svega prestankom važenja Povelje o ljudskim i manjinskim pravima. Njene odredbe koje su garantovale visok nivo zaštite ljudskih i manjinskih prava nisu ugrađene u zakonodavstvo Srbije. Posledice ukidanje Državne zajednice na raseljene u Srbiji i Crnoj Gori treba bude predmet posebne analize.

[2] Norwegian Refugee Council and Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC) formerly Global IDP Project, IDPs from Kosovo: stuck between uncertain return prospects and denial of local integration, September 2005.

[3] Ovaj broj je predmet sporenja. S jedne strane tvrdi se da je značajno manji, jer premašuje broj manjina, pre svega Srba koji su ikad živeli na Kosovu, dok s druge strane postoji procena da je njihov broj veći, jer mnogi raseljeni Romi nikad nisu bili registrovani. Vlasti Srbije za sada ne nameravaju da sprovedu novu registraciju raseljenih kako bi se razrešilo ovo pitanje. (više o voj temi: Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC) www.internal-displacement.org )

[4] UNHCR, Minority Volontary Return, April 2005.

[5] UNHCR ocenjuje da je 85.000 ljudi na Kosovu i dalje u opasnosti od raseljenja.

[6] Global IDP Project, IDPs from Kosovo: Stuck Between Uncertain Return Prospect and Denial of Local Integration, September 2005.

[7] MKCK, Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, maj 2005.

[8] Volter Kalin, predstavnik generalnog sekretara UN za ljudska prava interno raseljenih lica, 24. jun 2005. Beograd, Izjava za javnost

[9] IDP Interagency Working Group, Analysis of the Situation of IDPs from Kosovo in Serbia and Montenegro: Law and Practice, October, 2004 / Međuagencijska radna grupa za interno raseljena lica, Analiza situacije interno raseljenih lica sa Kosova u Srbiji i Crnoj Gori: zakon i praksa, oktobar 2004.

[10] Preporuka broj 19 koja omogućava raseljenim licima koja su napustila Kosovo posle martovskog nasilja status interno raseljenih lica

[11] Preuzeto iz: Grupa 484, Ljudska prava izbeglica, raseljenih lica, povratnika i azilanata u Srbiji i Crnoj Gori, Izveštaj za za 2004, april 2005.

[12] Principi su usvojeni kao aneks Rezoluciji br. 1997/39 koju je donela Komisija za ljudska prava UN na svojoj 53. sednici.

[13] Preuzeto iz: Grupa 484, “Izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine i interno raseljena lica sa Kosova u Srbiji: Siromaštvo i pristup pravima“ dokument pripremljen za konferenciju Zaboravljena kriza?, oktobar 2005.

[14] Smeštaj u ustanove socijalne zaštite na osnovu utvrđene prirode slučaja. Kad se utvrdi neophodnost smeštaja, Centar za socijalni rad traži saglasnost Komesarijata za izbeglice RS za snošenje troškova ovakvog smeštaja

[15] MKCK, Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, maj 2005

[16] MKCK, Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, maj 2005

[17] Volter Kalin, predstavnik generalnog sekretara UN za ljudska prava interno raseljenih lica, 24. jun 2005. Beograd, Izjava za javnost.

[19] Može biti traženo i 17 različitih dokumenata kako bi zahtev raseljenih za materijalno obezbeđenje porodice mogao biti razmatran (MKCK, Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, maj 2005.)

[21] Izvor: Praxis/Komesarijat za izbeglice Srbije.

[22] Podaci dobijeni od Udruženja raseljenih “Sveti Spas”.

[23] UNHCR, Kolektivni smeštaj izbeglica i IRL u Srbiji i Crnoj Gori, novembar 2005.

[24] UNHCR, Kolektivni smeštaj izbeglica i IRL u Srbiji i Crnoj Gori, novembar 2005.

[25] Elina Multanen, Grupa 484, Adekvatno uključivanje izbeglica i raseljenih lica u Strategiju za smanjenje siromaštva, 2003.

[26] Global IDP Project, IDPs from Kosovo: Stuck Between Uncertain Return Prospect and Denial of Local Integration, September 2005.

[30] ICRC, The Vulnerability Assessment of Internally Displaced persons in Serbia and Montenegro, July 2003.

[31] Minimalni nivo socijalne sigurnosti (MNSS) je minimalni iznos novca potreban za puko preživljavanje. MNSS je indeks vezan za prosečnu platu na republičkom nivou i koristi se za pružanje pomoći socijlnim slučajevima

[32] MKCK, Situacija interno raseljenih lica u Srbiji i Crnoj Gori, maj 2005.

[33] Grupa 484, Ljudska prava izbeglica, raseljenih lica, povratnika i azilanata u Srbiji i Crnoj Gori, Izveštaj za za 2004, april 2005.

[34] B. Jakšić i G. Bašić, decembar 2002.: ’Romska naselja, uslovi života i mogućnost integracije Roma u Srbiji’

[35] Prema popisu stanovništva sprovedenom u 2002. godini u Republici Srbiji, Romi čine 1.44% od ukupnog stanovništva. Zvaničan broj romskog stanovništva u Srbiji je 108.193, od toga 79.136 u centralnoj Srbiji i 29.057 u Vojvodini.

[37] Prema istraživanju Svetske banke C. Bodewig i A. Sethi, oktobar 2005.: ’Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma’ gotovo polovina domaćinstava IR Roma 2003. godine nije govorila srpski jezik

[38] Prema istraživanju Svetske banke C. Bodewig i A. Sethi, oktobar 2005.: ’Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma’ gotovo 80% IR Roma nikada nije podnelo zahtev za MOP, u poređenju sa 45% Roma koji nisu raseljena lica

[39] Romi koji su tražili azil u zemljama zapadne Evrope posle povratka u Srbiju i Crnu Goru

[40] J. Kijevčanin, U pravcu pripremanja regionalnih smernica za integraciju Roma Srbija i Crna Gora: Sveoobuhvatna analiza, januar 2005.