RAPORT ALTERNATIV MBI IMPLEMENTIMIN E KONVENTËS KORNIZË PËR MBROJTJEN E PAKICAVE KOMBËTARE NË SERBI, MAL TË ZI DHE KOSOVË

PËRMBAJTJA

Hyrje ...................................................................................................................... 3

RF e Jugosllavisë dhe e Drejta ndërkombëtare…………………………............................................................................. 4

Implementimi i konventës kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare.......................................................................................................................... 7

Liria për të zgjedhur përkatësinë kombëtare (Neni 3) ................................................. 7

Ligji ...................................................................................................... 7

Praktika ................................................................................................8

Barazia dhe mos-diskriminimi (Neni 4) ....................................................… 9

Ligji ...................................................................................................... 9

Masat e veçanta për promovimin e barazisë………………….……….. 11

Masat e veçanta për promovimin e pozitës së romëve….…………….. .13

Ndalesa e diskriminimit në legjislacionin e ri ...........….......................... 13

Standardet vendase dhe masat e veçanta në Kosovë ............................ 14

Kultura, ruajtja e identitetit, shmangia nga asimilimi (Neni 5)…………. ....... 15

Poltika dhe praktika e asimilimit... .......................................................... 16

Toleranca dhe dialogu ndërkulturor (Neni 6) ................................................... 17

Dështimi për sigurimin e mbrojtjes së personave të nështruar dhunës kërcënimeve ose diskriminimit………………………………………………. 18

Dhuna dhe diskriminimi kundër romëve në Serbi e Mal të Zi………... 18

Diskriminimi dhe dhuna kundër pakicave tjera në Serbi

e Mal të Zi ..............................................…............................. ………….20

Promovimi i tolerancës etnike në Kosovë.............................................. 22

Mbrojtja e viktimave të diskriminimit dhe dhunës në Kosovë.. ........... 22

Liria e shoqërimit, mbledhjes paqësore, shprehjes, mendimit, ndërgjegjes dhe fesë (Neni 7) .................…………...................................................................... 23

Liria e manifestimit të fesë dhe krijimit të institucioneve fetare (Neni 8) ........................................................….................................................................. 23

Qasja në media dhe përdorimi i mediave vetanake (Neni 9) ..................................... 24

Përdorimi zyrtar i gjuhëve të pakicave (Neni 10).............................................. 26

Përdorimi i emrave në gjuhët e pakicave (Neni 11)......................................... 29

E drejta për arsimim e personave nga pakicat (Neni 12) …………................... 30

Institucionet private të arsimit (Neni 13) ……................................................. 32

E drejta për të mësuar gjuhën e pakicave (Neni 14)………………………….33

Pjesëmarrja në jetën kulturore,shoqërore dhe ekonomike dhe çështje publike

(Neni 15) ….......................................................................................................... 34

Pjesëmarrja në çështjet publike................................................................ 34

Serbia ....................................................................................................... 35

Mali i Zi…. .............................................................................................. 36

Kosova ...................................................................................................... 38

Shmangia prej ndryshimit të përqindjeve të popullatës (Neni 16) ................ 38

Kontaktet tejkufitare dhe pjesëmarrja në aktivitetet e OJQ-ve

(Neni 17) ….......................................................................................................... 40

Marrëveshjet për mbrojtjen e pakicave dhe inkurajimi i bashkëpunimit tejkufitar (Neni 18)...................................................................................………… 40

RAPORT ALTERNATIV MBI IMPLEMENTIMIN E KONVENTËS KORNIZË PËR MBROJTJEN E PAKICAVE KOMBËTARE NË SERBI, MAL TË ZI DHE KOSOVË

Hyrje

Ky raport mbi pozitën e pakicave kombëtare në Serbi, Mal të Zi dhe Kosovë është pregaditur nga Fondi i të Drejtës Humanitare (FDH) dhe rrjedh nga parimet ligjore të mishëruara në Konventën kornizë të Këshillit të Evropës për mbrojtjen e pakicave kombëtare.[1] Synimi i tij është që të ravijëzoj pozitën e vërtetë të personave nga pakicat në jetën politike, ekonomike dhe kulturore dhe nivelin e pjesëmarrjes së tyre në çështjet publike (përfaqësimi në organe qeveritare, legjislaturë, gjyqësor, organe të zbatimit të ligjit, etj.). Raporti po ashtu merret me masat gjegjëse ligjore e administrative të cilat ndikojnë në të drejtat e pakicave dhe në ate se si ushtrohen ato.

Është kryer hulumtimi në terren në Serbi e Mal të Zi, dy republikat që përbëjnë republikën Federale të Jugosllavisë ("Jugosllavia"), posaçërsiht në rajonet e përziera etnikisht të Vojvodinës dhe Saxhakut, si dhe në komunat e Serbisë jugore të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës, ku shqiptarët etnikë janë shumicë e madhe dhe që kanë qenë vendngjarja e konflikteve të armatosura deri kah mesi i vitit 2001. Ky raport përfshin edhe Kosovën, e cila tash është nën administrimin e Kombeve të Bashkuara (Mision i KB në Kosovë - UNMIK), i cili zbaton standardet e të Drejtës ndërkombëtare.[2] Korniza kushtetuese për vetëqeverisjen e përkohshme në Kosovë ("Korniza kushtetuese e Kosovës ") shprehmisht thotë se institucionet e vetëqeverisjes janë të obliguara t’i respektojnë të drejtat dhe liritë e njeriut të mbrojtura në një sërë marrëveshjesh ndërkombëtare (Kapitulli 2, Korniza kushtetuese), përfshi edhe

Konventën kornizë të Këshillit të Evropës (Kapitulli 3, paragrapfi 2. h).

Në emër të Jugosllavisë si shtet jo anëtar i Këshillit të Evropës, Konventën kornizë e ka nënshkruar Ministri federal për komunitete kombëtare dhe etnike më 11 maj 2001. Marrëveshja hyri në fuqi më 1 shtator 2001, në pajtim me Nenin 29 (2) të Konventës. Gjatë monitorimit të zbatimit të Konventës, këshilli i ministrave të Këshillit i kushton vëmendje të veçantë raporteve qeveritare për masat e ndërmarra për jetësimin e parimeve të dhëna në Konventë. Këto raporte dorëzohen brenda një viti pas hyrjes në fuqi të Konventës në një vend.[3]

Si pjesë të programit te vet për ndihmën ligjore për viktima të diskriminimit përballë gjykatave shtetërore dhe organizmave ndërkombëtarë, FDH sistematikisht mbikqyr zbatimin e akteve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe atyre të pakicave. FDH informon opinionin për rastet e hetuara të dikriminimit, torturës dhe keqtrajtimit të të drejtave të njeriut dhe të pakicave me anë të publikimit të raporteve dhe komunikatave për shtyp si dhe investon angazhim të veçantë për t’i dokumentuar dhe për t’i paraqitur objektivisht rastet e diskriminimir indirekt a direkt të diskriminimit mbi baza etnike. Ky raport alternativ për zbatimin e Konventës kornizë mbështetet në strategjinë, përvojat dhe teknikat hulumtuese të FDH.

Jugosllavia pranoi Konventën kornizë pesë vjet pas vendeve tjera në rajonin e saj.[4] Natyrisht se një vjet nuk ka mjaftuar që të jetësohej i tërë legjislacioni i cili kërkohet për të siguruar përputhshmëri me obligimet që dalin nga Konventa. Shpallja e Ligjit federal për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të pakicave kombëtare me 26 shkurt 2002 (Ligji për mbrojtjen e pakicave) krijoi në ligjin shtetëror një strukturë bazë për zbatimin e parimeve kryesore të dhëna në Konventë. Ende mbetet të kryhet harmonizimi i ligjeve dhe akteve nënligjore që rregullojnë fushën e të drejtave të pakicave në sistemin ligjor jugosllav.

Korniza kushtetuese e Kosovës përmban shumicën e garancioneve të të drejtave të pakicave që janë mishëruar në Konventën kornizë. Për sa i përket autriteteve serbe, ato insistojnë në zbatimin strikt të rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të KB, duke konsideruar se Korniza kushtetuese nuk ofron mbrojtje të mjaftueshme për serbet e Kosovës. Për ta ilustruar këtë, ata përmendin faktin se vetëm 126 nga 226,000 serbet e shprëngulur nga Kosova janë kthyer prej qershorit 1999 e këndej.

RF e Jugosllavisë dhe e Drejta ndërkombëtare

Republika Federale e Jugosllavisë u krijua në vitin 1992 si federatë e republikave që e përbënin, Serbisë dhe Malit të Zi, dy prej gjashtë republikave të ish Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë.[5] Në te vlejnë tri kushtetuta: Kushtetuta federale e prillit të vitit 1992, Kushtetuta serbe e shtatorit 1990 dhe Kushtetuta malaziase e vitit 1992. Ka një mungëse të dukshme të përputhshmërisë mes këtyre tri ligjeve organike, sidomos për sa ka të bëj me Kushtetutën serbe e cila ka hyrë në fuqi para Kushtetutës federale. Numër i madh i ligjeve republikane nuk janë harmonizuar me ligjet federale dhe, për më shumë, pjesë të tilla të mëdha të legjislacionit federal si janë Kodi penal, Akti për mbrojtjen e pakicave dhe të tjerë nuk aplikohen në Mal të Zi.

Në të tri kushtetutat Jugosllavia përkufizohet si shtet i qytetarëve të barabartë, e jo si shtet nacional. Ky është parakusht qenësor kushtetues për përcaktimin dhe garantimin e të drejtave të pakicave. Neni 1 i Kushtetutës federale (Seksioni I, Dispozitat e përgjithshme) parshtron se Jugosllavia është shtet federal sovran që mbështetet në barazinë e qytetarëve dhe në barazinë e republikave anëtare të saj. Në po të njejtin nen, Kushtetuta serbe thotë se Serbia është shtet demokratik i të gjithë qytetarëve që jetojnë në te dhe shtet i bazuar në të drejtat dhe liritë e njeriut dhe qytetarit, në rendin e ligjin dhe drejtësinë shoqërore. Në kushtetutën e vet, Mali i Zi është i përkufizuar si shtet demokratik, social dhe ekologjik (Neni 1).

Pas zgjedhjeve presidenciale federale të 24 shtatorit 2000 dhe ndërrimit të qeverisë në tetor të të njejtit vjet, qeveria federale themeloi Ministrinë për komunitetet nacionale dhe etnike[6] e cila aktivisht po punon në projektin për "politikë të re për pakicat në Jugosllavi." Pasi që e ratifikoi Konventën kornizë, Parlamenti federal, me propozim të qeverisë federale, miratoi Aktin për mbrojtjen e pakicave, i cili për të parën herë në mënyrë shterruese rregullon fushën e te drejtave të pakicave.

Momentalisht, Jugosllavia është në procesin e reformave politike dhe atij të përkufizimit të marrëdhënieve në federatë. Një dokument i cili përmban udhërrëfyes për krijimin e marrëdhënieve të reja mes Serbisë e Malit të Zi u nëshkrua me 14 mars 2002 në prani të përfaqësuesit të lartë të Bashkësisë Evropiane për politikën e përbashkët evropiane për marërdhënie me jashtë dhe për siguri, z. Javier Solana. Një komision kushtetues 27 anëtarësh i krijuar si rezultat i kësaj marërveshjeje, i cili është i përbërë nga nëntë anëtarë të deleguar nga secili prej tri parlamenteve, u ngarkua me përpilimin e Kartës kushtetuese, e cila do të ishte ligj organik i bashkimit të ri të dy shteteve-bashkimit të Serbisë dhe Malit të Zi. Sipas njërës prej dispozitave të draftit, republikat kanë të drejtë që pas një periudhe prej tre vjetësh prej shpalljes së Kartës kushtetuese të nisin procesin e ndryshimit të statusit të tyre, që don të thotë mund të shkëputen nga bashkimi.

Është paraparë që mbrojtja e të drejtave të pakicave të jetë në juridiksionin e këtij bashkimi.[7] Aktivitetet e Ministrisë së tashme për komunitetet kombëtare dhe etnike do të vazhdohen nga një Ministri e re për të drejta të njeriut dhe të pakicave dhe në shtetin e ri do të vazhdonte të mbetej në fuqi Ligji për mbrojtjen e pakicave.[8]

Komisioni kushtetues nisi me përpilimin e Kartës kah mesi i qershorit të vitit 2002. Prej 27 anëtarëve të këtij Komisioni, vetëm katër janë pjesëtarë të partive politike të pakicave.[9] Duke përmendur në shtypin e datës 17 gusht se asnjëri prej amandamenteve që i kishin propozuar ata nuk ishte pranuar, Bashkësia e hungarezëve të Vojvodinës tha se fakti që drafti parashihte zvogëlim në nivelin e të drejtave kolektive të pakicave, ishte i pandërgjegjshëm. Boshnjakët e Sanxhakut propozuan që njëri nga institucionet qeveritare të bashkimit të ketë selinë në Novi Pazar, që të thuhet në preambulë të Kartës se boshnjakët ishin popull përbërës i ish Jugosllavisë si dhe që në shtetet e ardhshme të themelohet Dhoma e kombeve dhe rajoneve që do të ishte mekanizëm ligjor për garantimin e barazisë mes kombeve. Asnjëri prej këtyre propozimeve nuk u pranua.

Fusha e të drejtës shtetërore kundrejt asaj ndërkombëtare rregullohet me Nenin 36 të Kushtetutës federale. Paragrafi 1 thotë se "Republika federale e Jugosllavisë me vullnet të mirë përmbush obligimet e marërveshjet ndërkombëtare e të cilave ajo është palë kontraktuese." Në paragrafin 2 thuhet se "Marrëveshjet ndërkombëtare të cilat janë ratifikuar dhe shpallur në pajtim me këtë Kushtetutë dhe rregullat e të drejtës ndërkombëtare të pranuara përgjithësisht janë pjesë përbërese e rendit të brendshëm ligjor." Marrëveshjet më të rëndësihme ndërkombëtare janë ratifikuar nga ish Jugosllavia në vitin 1971: Konventa ndërkombëtare për të drejtat civile dhe politike dhe protokoli i saj (që ua bënë të mundur individëve të cilët pohojnë se u janë shkelur të drejtat sipas Konventës t’i ankohen Komisonit të KB për të drejtat e njeriut) dhe Konventa ndërkombëtare për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, që të dyja këto të miratuara nga Asambleja e përgjithshme e KB në vitin 1966. Konventa ndërkombëtare për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor e vitit 1965 u ratifikua në vitin 1967, e me 27 qershor 2001 Jugosllavia bëri një deklaratë me anë të së cilës njohu kompetencën e komisionit kundër diskriminimit për të pranuar dhe shqyrtuar pohime individuale dhe grupore për shkelje të të drejtave të garantuara nga Konventa. Në të njejtën kohë, qeveria federale ngarkoi Gjykatën kushtetuese federale si organin i cili do të merrej me aplikacionet që kanë të bëjnë me shkeljet e Konventës kur të shterreshin të gjitha mjetet ligjore që i ofron ligji shtetëror.

Jugosllavia ishte pjesëmarrës aktiv në miratimin e deklaratës së KB për të drejtat e personave të cilët janë pjesëtarë të pakicave kombëtare a etnike, fetare ose gjuhësore të vitit 1992 dhe ka nënshkruar Konventën kornizë të Këshillit të Evropës për mbrojtjen e pakicave kombëtare, po jo edhe Kartën evropiane për gjuhët rajonale apo të pakicave të datës 5 nëntor 1992. Qeveria e re ka shprehur gadishmëri që ta pranoj edhe këtë akt ndërkombëtar.

Zbatimi i Konventës kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare

Liria për të zgjedhur përkatësinë kombëtare

Neni 3, Konventa kornizë:

1. Çdo person pjesëtar i pakicës kombëtare ka të drejtë që lirshëm të zgjedh të trajtohet apo të mos trajtohet si i tillë dhe nga kjo zgjedhje apo nga ushtrimi i të drejtave të lidhura me këtë zgjedhje të mos rrjedh kurrfar disfavori për të.

2. Personat që i takojnë pakicave kombëtare mund t’i ushtrojnë të drejtat dhe t’i gëzojnë liritë që rrjedhuin nga parimet e mbrojtura me këtë Konventë kornizë si individualisht ashtu edhe në bashkësi me tjerët.

Ligji

Neni 45 (1) i Kushtetutës federale garanton lirinë e shprehjes së ndjenjës kombëtare dhe përdorimin e gjuhës amtare, ndërsa paragrafi 2 thotë se askush nuk është i obliguar ta deklaroj përkatësinë e vet kombëtare. Nenet gjegjëse të kushtetutave republikane janë shumë të ngjashme. Këto dispozita kanë rëndësi të madhe për mbrojtjen e të drejtave të pakicave.

Nën nenin e vet 5 (1), Ligji për mbrojtjen e pakicave shprehimisht cek se nuk mund të lindin kurrfar disfavoresh për shkak të zgjedhjes së identitetit kombëtar ose shprehjes së ndjenjës kombëtare, apo nëse nuk bëhet zgjedhja e tillë. Paragrafi 2 i këtij neni ndalon çfarëdo regjsitrimi të personave pjesëtarë të pakicave i cili i obligon ta shprehin përkatësinë kombëtare kundër vullnetit të tyre. Sipas ligjit shtetëror, personi nuk ka kurrfrë difavoresh për shkak të refuzimit që të zgjedhë përkatësinë kombëtare, pasi që mundësia e zgjedhjes së lirë është parim i shenjtë i lirisë së shprehjes së përkatësisë kombëtare.

Kushtetuta e Serbisë në nenin 49 garanton lirinë e shprehjes së ndjenjës kombëtare e po ashtu thotë se askush nuk është i obliguar ta shpreh përkatësinë e vet kombëtare. Kjo çështje është e rregulluar pak a shumë në të njejtën mënyrë edhe me Nenin 34 (1, 2 dhe 3) të Kushtetutës së Malit të Zi.

Korniza kushtetuese e Kosovës në kapitullin 4 (2) thotë se askush nuk është i obliguar të deklarojë se cilit komunitet i përket ose të deklarohet se është pjesëtar i ndonjë komuniteti. Në pajtim me Konventën kornizë, ajo shton se nuk mund të lind kurrfar disfavori për shkak se individi ushtron të drejtën e vet për t’u deklaruar apo për t’u mos u deklaruar pjesëtar i ndonjë komuniteti.

Praktika

Sikur sipas ndonjë rregulli, çështja e përktasisë kombëtare lind në kohën e regjistrimeve të popullsisë. Pasi që ishte shtyer për një vjet,[10] regjistrimi i popullsisë në Serbi, duke mos përfshi territorin e Kosovës, u krye gjatë prillit 2002. Qeveria malazeze ka shtyer regjstrimin dy herë, e tash e ka caktuar për vitin 2003. Për të parën herë, pjesëtarët e komunitetit boshnjak në Sanxhak, rajon në Serbinë jug perendimore dhe veriun e Malit të Zi, ishin në gjendje të deklaroheshin si të tillë.[11] Për dallim prej Serbisë, ku personat e fesë muslimane deklarohen si "boshnjakë" bashkëfetarët e tyre në Sanxhakun malazez zgjedhin emërtimet si "boshnjak", " boshnjak-musliman", ose "musliman." Shoqata e muslimanëve të Malit të Zi dhe kryetari i saj Avdul Kurpejoviq insistojnë në emërtimin "musliman."

Në regjistrimin e vitit 1991, 21,552 njerëz në Vojvodinë u deklaruan si pjesëtarë të pakicës bunjevace dhe 1,866 si pjesëtarë të pakicës shokace. Vlerësimet mbi numrin e përgjithshëm të bunjevacve dallojnë shumë dhe përfaqësuesit e tyre janë të mendimit se autoritetet kanë investuar shumë pak mund në adresimin e çështjes.[12]

Problem të ngjashëm ka edhe për sa i përket komunitetit vllah në Serbinë lindore. Disa nga pjestartët e këtij komuniteti deklarohen si vllahë derisa tjerët e konsiderojnë Rumaninnë për shtet amë djhe e quajnë veten rumunë. Autoritete federale e serbe nuk përkrahin asnjërin prej këtyre qëndrimeve.

Edhe pse dikund rreh 95% të popullatës së komunës së Dimitrovgradit, që po ashtu gjendet në lindje të Serbisë,kanë mbiemra bulgarë, 45% e tyre janë deklaruar si serbë, malazezë apo jugosllavë në regjsitrimin e vitit 1991. Ende nuk janë publikuar të dhënat përkatëse që janë mbledhë gjatë regjistrimit të vitit 2002.

Probleme me identifikimet grupore ka edhe në Kosovë. Këto janë të lidhura me identifikimin e romëve, ashkalijve dhe egjiptasve. Edhe pse këto tre komunitete e shohin veten si grupe të veçanta, ato në raportet e organizatave ndërkombëtare e rajonale paarqiten si një i vetëm për shkak të cilësive të ngjashme dhe statusit të përbashkët. Hulumitmet kanë treguar se pozita dhe ngajshmëritë e tyre janë shumë më të pëerfarta se sa daloimet mes tyre (gjuha, kultura, zakonet). Shqiptarët, sebët deh komunitetet tjera në Kosvë i shohin romët, ashkalijtë dhe egjoiptasit si pjestar të një grupi të vetëm etnik.

Barazia dhe jo-diskriminimi

Neni 4, Konventa kornizë:

1. Palët marin mbi vete që t‘u garantojnë personave pjestarë të pakicave kombetare të drejtën e barazisë para ligjit dhe të mbrojtjes së njejtë nga ligji. Lidhur më këtë, ndalohet çfarëdo diskriminimii bazuar në përktësinë e personit pakicës kombëtare.

2. Palët marin mbi vete që të miratojnë, ku është nevoja,masa adekuate me qëllim të promovimit, në të gjitha fushat e jetës ekonomike, shoqërore, politike dhe kulturore, barazi të plotë e efektive mes personave që i takojnë pakicave kombëtare deh atyre që i takojnë shumicës. Lidhur më këtë, palët marrin parasysh kushtet specifike të personave që u takojnë pakicave kombëtare.

3. Masat e miratuara në pajtim me paragrafin 2 nuk trajtohen si akte diskriminimi.

Ligji

Kushtetutat e Jugosllavisë, Serbisë dhe Malit të Zi si dhe Korniza kushtetuese e Kosovës garantojnë barazinë e qytetarëve para ligjit dhe mbrojtjen e barabrtë nga ligji për të gjithë, përfshi edhe personat pjesëtarë të pakicave kombëtare apo grupeve etnike. Pjesa mbi liritë, të drejtat dhe obligimet e njeriut dhe qytetarit e nenit 20 (1) të Kushtetës së Jugosllavisë shpreh parimin e përgjithshëm të barazisë. Nenet përkatëse të kushtetutave republikane janë shumë të ngjashme me këtë. Neni 20 (2) i Kushtetës së Jugosllavisë thotë se çdokush është i barabartë para ligjit. I njejti garancion është i dhënë në kushtetutat republikane (Neni. 13, Kushtetuta e Serbisë; Neni. 15 (2)), Kushtetuta e Malit të Zi), dhe don të thotë se të gjithë qytetarët kanë mundësi të barabarta gjatë ushtrimit të të drejtave që ua jep ligji (personale, politike, ekonomike dhe shoqërore), barazi për sa u përket obligimeve të tyre dhe, veçanërisht, barazi për të mbrojtë të drejtat e tyre në procedurat gjyqësore dhe ato të organeve administrative shtetërore. Neni 17 i Kushtetutës së Malit të Zi specifikon se secili ka të drejtë t’i mbrojë të drejtat dhe liritë e veta gjatë procedurës së rregulluar me ligj, dhe jep të drejtën e ankesës kundër vendimeve të cilat kanë të bëjnë me të drejtat apo interesat e tyre të mbështetura nga ligji.

Në Kapitullin e saj të tretë, i cili trajton të drejtat e njeriut, Korniza kushtetuese e Kosovës thotë se të gjithë perosnat në Kosovë gëzojnë, pa diskriminim në çfarëdo baze dhe në barazi të plotë, të drejtat e njeriut dhe liritë themelore. Po ashtu, institucionet e përkohshme të vetë-qeverisjes janë të obliguara që t’i respektojnë dhe t’i sigurojnë të drejtat e njeriut të njohura ndërkombëtrisht dhe liritë themelore të mbrojtura në një sërë aktesh ndërkombëtre dhe në Konventën kornizë. Të gjitha dispozitat mbi të drejtat dhe liritë e njeriut e dhëna në këto instrumente, që janë rradhitur në Kornizën Kushtetuese, janë drejtpërdrejt të aplikueshme në Kosovë.[13]

Sipas nenit 76 të Kushtetutës së Malit të Zi, atje është themeluar një Këshill republikan për mbrojtjen e të drejtave të personave që i takojnë grupeve kombëtare a etnike. I kryesuar nga kryetari malazez, Këshilli nuk ka funksione rregulluese. Ai merret me ushtrimin e të drejtës së pakicave kombëtare dhe grupeve etnike ashtu si janë dhënë në Nenet 67 deri 76 të Kushtetutës. Funksionet e këtij organi janë vetëm pjesërisht në ngjashme me ato të organeve të ngajshme të themeluara në vendet tjera për të promovuar parimin e trajtimit të barabartë. Kushtetuta e Serbisë nuk parasheh organ të tillë.

Parlamentet e Serbisë dhe Malit ët Zi kanë organe të veçanta që merren me çështjet e ushtrimit të të drejtave të pakicave (Komisioni për marërdhënie ndëretnike në Serbi dhe Komisioni për të drejtat dhe liritë e njeriut në Mal të Zi). Në këto komisione shërbejnë edhe përfaqësuesit e pakicave. Përveç Ministrisë federale për komunitete kombëtare dhe etnike, qeveria malazeze ka një departament shtetëror për grupet kombëtare dhe etnike i cili ka status ministrie dhe kryesohet nga një përfaqësues i ndonjërës prej pakicave. Në Serbi nuk ka ministri e cila është e ngarkuar që në mënyrë të veçantë të merret me mbrojtjen e të drejtave të pakicave. Administrata krahinore e Vojvodinës po ashtu ka themeluar një Sekretariat për Rregulloret, Administratën dhe Pakicat Kombëtare , të kryesuar nga një përfaqësues i hungarezëve etnikë, komuniteti më i madh pakicë në Vojvodinë. Kuvendi i Kosovës ka Komisionin për të drejtat dhe intersat e komuniteteve, të përbërë nga dy anëtarë të secilit komunitet që është zgjedhur në Kuvend. Me kërkesën e cilitdo nga anëtarët e Kryesisë së Kuvendit, çdo ligj i propozuar i dërgohet Komisionit i cili me shumicë votash vendosë se a do të bëjë rekomandime lidhur me ligjin e propozuar. Me iniciativë vetjake, Komisioni mund të propozojë ligje dhe masa tjera që i sheh të arsyeshme për trajtimin e çështjeve të komuniteteve.

Në nenin 4 (1), Ligji për mbrojtjen e pakicave autorizon organet qeveritare që të përpilojnë rregullore, të sjellin akte dhe të marrin masa tjera në pajtim me Kushtetutën dhe ligjin për të siguruar barazi të plotë e efektive mes komuniteteve pakicë dhe atij shumicë. Sipas Nenit 23 (1) të këtij Akti, personat që u takojnë pakicave dhe këshillet e pakicave kombëtare mund të parashtrojnë ankesa për kompenzime pranë gjykatave kompetente për mbrojtjen e të drejtave të tyre. Paragrafi 2 i nenit specifikon se Ministria federale për komunitetet kombëtare dhe etnike si dhe këshillet e pakicave kombëtare munden, në pajtim me Ligjin për Gjykatën kushtetuese federale, të parashtrojnë ankesa kushtetuese kur besojnë se ka pasë shkelje të të drejtave dhe lirive kushtetuese të personave pjesëtarë të pakicave. Ata mund ta bëjnë këtë edhe kur u adresohet personi pjesëtar i pakicës i cili pohon se janë shkelë të drejtat dhe liritë e tij kushtetuese.

Nuk është paraparë kurrfar mundësie e ankesës kushtetuese sipas Kushtetutës së Serbisë. Sipas nenit 113 (1.4) të Kushtetutës së Malit të Zi, Gjykata kushtetuese e republikës trajton ankesat kushtetuese kundër shkeljes së të drejtave dhe lirive të njeriut të dhëna në Kushtetutën e Malit të Zi kur mbrojtja e tillë nuk është në juridiksionin e Gjykatës kushtetuese federale[14] dhe kur nuk ofrohet ndonjë mbrojtje tjetër ligjore. Gjatë trajtimit të këtyre ankesave dhe kur të zbulojë se ka pasë shkelje të të drejtave dhe lirive të njeriut, Gjykata kushtetuese federale anulon aktin në fjalë dhe urdëron heqjen e pasojave që kanë rezultuar nga ai akt (Neni. 39 (1), Akti për Gjykatën kushtetuese federale). Mbrojtja e të drejtave të pakicave mundësohet edhe me parashtrimin e peticioneve pranë Gjykatës kushtetuese, të cilat sfidojnë kushtetutshmërinë e dispozitave ligjore, p.sh. me anë të një procedure të veçantë kushtetuese. Vlen të përmendet në këtë kontekst se të gjitha Gjykatat kushtetuese po ashtu marrin në shqyrtim peticionet e parashtruara nga "qytetarët, organet dhe organizatat"[15] dhe se vendimet e tyre në raste të tilla janë obliguese dhe përfundimtare. Neni 74 (2) i Kushtetës së Malit ët Zi thotë se personat që u takojnë pakicave kombëtare apo grupeve etnike kanë të drejtë t’u qasen institucioneve ndërkombëtare për t’i mbrojtur të drejtat dhe liritë e tyre kushtetuese.

Shkelja e barazisë së qytetarëve është vepër që dënohet me ligjin penal. Kodi penal federal siguron këtë lloj mbrojtjeje duke i cilësuar si vepra penale nxitjen e urrejtjes dhe jotolerancës etnike, racore dhe fetare (neni. 143), dhe diskriminimin racor apo të ndonjë lloji tjetër (neni. 154). Edhe Kodi penal i Serbisë (Neni. 60) edhe ai i Malit të Zi (neni. 43) e përkufizojnë shkeljen e barazisë dhe mohimin e të drejtave të qytetarit, përfshi edhe ato të cilat rrjedhin nga marrëveshjet e ratifikuara ndërkombëtare për bazat kombëtare, racore, fetare dhe të tjera, si vepër penale. Është po ashtu shkelje të mohohen apo kufizohen të drejtat (diskriminim) ose të jepen përparësi (favorizim) në baza të tilla. Në nenin 61 Kodi penal i Serbisë po ashtu cilëson si vepër penale shkeljen e përdorimit të barabartë të gjuhëve dhe alfabetit, dhe, në nenin 100, mosrespektimin e grupeve kombëtare dhe etnike.

Administrata e UNMIK-ut ka shpallur një rregullore që ndalon nxitjen e urrejtjes, konfliktit ose jotolerancës, kombëtare, racore, fetare dhe etnike (Rregullorja Nr. 2000/4 e datës 1 shkurt 2000). Nëse këto akte kryhen sistematikisht, ose duke e shfrytëzuar pozitën, ose nëse nga to rezultojnë çrregullimet, dhuna ose pasoja tjera serioze, ose nëse nuk respektohen simbolet kombëtare, racore, etnike apo fetare, dëmtohen pronat e tjetrit, ose shkatërrohen monumentet apo varret, kryesi mund të dënohet deri në tetë vjet burg.

Masat e veçanta për promovimin e barazisë

Masat e veçanta për promovimin e barazisë mes pakicave dhe shumicës gjithmonë janë marrë me pasojat e jo me shkakun. Masat e tilla janë më të shpeshtat në pjesët ku popullatat pakicë janë shumica dhe ndërmerren nga organet lokale përmes institucioneve të themeluara nga komuniteti lokal.

Pas konflikteve të armatosura në vitet 2000 dhe 2002 në komunat e jugut të Serbisë në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, Serbia miratoi një plan për zgjidhjen e krizës. Plani, i cili përfshin masat për promovimin e barazisë së të gjitha komuniteteve në atë pjesë, u përkrah në parim nga komuniteti shqiptar. Zbatimi i tij, sidoqoftë, len shumë për t’u dëshiruar. Masa e parë kryesore ishte shpërbërja e kuvendeve lokale dhe shpallja e zgjedhjeve lokale të parakohshme. Si rezultat i zgjedhjeve, kuvendet e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës tash, për të parën herë, pasqyrojnë përbërjen etnike të popullatës.

Disa amanadamente të propozuara për ligjet jo gjithmonë kanë marrë parasysh nevojat e mirëfillta të personave që u takojnë pakicave në ato pjesë ku ata përbëjnë popullatën mbizotnuese. Heqja e planifikuar e gjykatës në Baçki Petrovac (Vojvodinë), për shembull, tregon se po anashkalohen nevojat e komunitetit sllovak.[16]

Ligjet përmbajnë masa edhe për promovimin e barazisë. Ligji i ri mbi vetë-qeverisjen lokale në Serbi (Gazeta zyrtare RS, Nr. 9/2002) në nenin 63 parasheh themelimin e këshilleve për marrëdhëniet ndëretnike. Këto këshille përbëhen nga përfaqësuesit e të gjitha komuniteteve kombëtare dhe etnike në komunat e përziera etnikisht, të cilat në Akt përkufizohen si komuna ku një komunitet kombëtar përbën më shumë se 5% të popullatës së gjithmbarshme, ose në të cilat pjesëtarët e grupeve pakicë përbëjnë më shumë se 10% të popullatës sipas regjsitrimit të fundit. Komunitetet në të cilat pakicat janë më shumë se 1% e popullatës mund të delegojnë përfaqësues në këshille. Duke u përqëndruar në ushtrimin e barazisë kombëtare, mbrojtjen dhe promovin e saj, këshillet ua dërgojnë mendimet dhe rekomandimet e tyre kuvendeve komunale lokale. Kuvendet janë të obliguara që këto t’i qesin në rend të ditës në takimet e tyre të para pasi që t’i kenë marrë këto ose më së voni brenda 30 ditëve. Sipas ligjit, këshillet janë organe lokale të themeluara për të shqyrtuar dimensionet shumetnike të komuniteteve etnikisht të përziera dhe për të promovuar bashkëpunimin ndëretnik. Roli kryesor i tyre është kordinimi.

Në Mal të Zi është themeluar një Këshill republikan për mbrojtjen e të drejtave të grupeve kombëtare dhe etnike. Nuk ka këshille të ngjashme në nivelin lokal.[17]

Me rekomandimin të UNHCR dhe OSBE, në Kosovë, në dhjetor 2002, është themeluar Komisioni këshilldhënës për komunitetet. Komisioni siguron se Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të KB i jepen informatat mbi pozitën e komuniteteve pakicë, të cilat ai i merr parasysh gjatë ushtrimit të kompetencave të veta pas formimit të Kuvendit të Kosovës. Komisioni i ofron Përfaqësuesit Special edhe udhërrëfyes, këshilla dhe rekomandime politike, që janë të lidhura me stabilizimin e pozitës dhe integrimin e pakicave në Kosovë. Një prej punëve të para të Komisionit ka qenë shpallja e udhëzimeve për punësimin e personave pjestarë të pakicave dhe për lirinë e lëvizjes. Komisioni e sheh shumë me rëndësi që t’i bindë udhëheqësit politikë shqiptarë në Kosovë që të ofrojnë përkrahje për kthimet dhe për integrimin e komuniteteve pakicë.

Masat e veçanta për promovimin e pozitës së romëve

Para jetësimit të Ligjit për mbrojtjen e pakicave, komuniteti rom kishte statusin e grupit etnik dhe ishte në pozitë formale jobarazie si karshi popullatës shumicë ashtu edhe karshi pakicave tjera. Ky ligj u dha romëve statusin e pakicës kombëtare dhe sipas nenit 4 (2), autoritetet janë të obliguara që të miratojnë legjislacion dhe masa për "përmirësimin e pozitës së personave që i takojnë pakicës kombëtare rome." Jugosllavia u bë kështu vendi i tetë evropian i cili me ligj i shpalli romët pakicë kombëtare, me qëllim të promovimit të integrimit të tyre në shoqëri.

Është themeluar një grup ndër-ministror për të drejtat e romëve për të përpiluar program të masave të veprimit afirmativ (diskriminimit pozitiv) për romët. Grupi përbëhet nga zyrtarë prej ministrive të ndryshme federale, republikane dhe krahinore dhe aktivitetet kordinohen nga Ministria federale për komunitetet kombëtare dhe etnike. Kah mesi i shtatorit 2002, Minisrtia nënshkroi një marrëveshje me organizatat ndërkombëtare në Jugosllavi për themelimin e një grupi të ekspertëve që do të formulonin strategjinë për integrimin e komunitetit rom. Kjo strategji, e cila përfshin çështjet e strehimit, arsimit dhe punësimit, pritet të kryhet kah fundi i vitit.

Ndalimi i diskriminimit në legjislacionin e ri

Neni 3 i Ligjit për mbrojtjen e pakicave ndalon çfarëdo diskriminimi mbi baza të përkatësisë kombëtare, etnike, racore apo gjuhësore. Sipas paragrafit 2, organet qeveritare të të gjitha niveleve - federale, republikane, krahinore dhe komunale –nuk mund të shpallin ligje dikriminuese ose të ndërmarin çfarëdo masash të natyrës dikriminuese. Neni 4 (1) parasheh mundësinë që këto organe të ndërmarrin masa të veprimit afirmativ për të siguruar barazinë e plotë të komuniteteve shumicë dhe pakicë. Sipas nenit 4 (3), masat e ndërmarra nën kornizën e veprimit afirmativ nuk duhet parë si akte diskriminuese, që është në pajtim me nenin 4 (3) të Konventës kornizë.

Ligji i ri i Serbisë për shkollat fillore në nenin e tij te shtatë përmban një dispozitë e cila ndalon në shkolla çfarëdo aktivitetesh të cilat kërcënojnë apo denigrojnë grupe apo individë në bazë të përkatësisë racore, kombëtare, gjuhësore, fetare apo gjinore, nxitjen në aktivitete të tilla apo rrahjen dhe përçmimin e fëmijëve. Ligji i ri i punës në Serbi në nenin 12 ndalon diskriminimin dhe thotë se si personi që kërkon punë ashtu edhe ai që ka vend pune nuk mund të jenë në disfavor ndaj tjerëve për shkak se gjinisë, lindjes, gjuhës, racës, kombësisë, fesë etj. Ligji për transmetimet në Sërbi në nenin 3 (6) parashtron se rregullimi i marrëdhënieve në fushën e transmetimeve bazohet, pos tjerash, në "parimin e ndalimit të diskriminimit."

Përveç këtij legjislacioni të ri, më 27 qershor 2002 Jugosllavia u deklarua në pajtim me nenin 14 (1) të Konventës ndërkombëtare për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit, duke i njohur kompetencat e Komisionit kundër diskriminimit të KB për të marrë parasysh dhe trajtuar aplikacione individuale apo grupore që pohojnë shkelje të të drejtave të garantuara me Konventë. Në të njejtën kohë, Qeveria federale caktoi Gjykatën kushtetuese federale si organin që trajton aplikacionet e tilla pasi që janë shterrë të gjitha mjetet ligjore vendase. Sidoqoftë, Gjykata kushtetuese federale nuk është në gjendje të trajtojë aplikacione të kësaj natyre për shkak se çështje të tilla, sipas Ligjit për Gjykatën kushtetuese federale, nuk janë në juridiksionin e saj. Kompetenca e Gjykatës nuk mund të bazohet në deklaratë qeveritare dhe është e nevojshme që ose të ndryshohet ligji ose të miratohet një i ri. Në janar të vitit 2002, FDH i parashtroi Gjykatës kushtetuese federale, si instancës më të lartë, para se të njejtën ta dërgonte në Komisionin kundër diskriminim të KB. Deri më sot, Gjykata nuk na është gjegjë për këtë çështje. As organet qeveritare nuk u kanë ofruar mbrojtje këtyre viktimave të diskriminimit pasi që Zyrja e prokurorit publik nuk ka ndërmarrë kurrfarë veprimi lidhur me nakesën penale të bërë nga FDH në korrik të vitit, pra, qe 18 muaj.

Standardet vendase dhe masat e veçanta në Kosovë

Të gjitha kompetencat legjislative dhe ekzekutive, përfshi edhe administarëtn gjyqësore, në Kosovë janë pushtet i Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të KB. Ligjet që kanë qenë në fuqi para 24 marsit 1999 ende mbesin në fuqi nëse janë konform me standardet ndërkombëtare, mandatin e UNMIK-ut, Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit dhe rregulloret e miratuara nga UNMIK-u.[18] Korniza kushtetuese e Kosovës[19] nuk është publikuar në gjuhët turke, rome apo boshnjake. Në fakt, nuk është dhënë mundësia që të sigurohet publikimi i rregulloreve të UNMIK-ut, të cilat jepen vetëm në anglisht, shqip e serbisht, në gjuhët e këtyre pakicave. Nga juridiksioni i gjykatave janë hequr një kategori ankesash të lidhura me të drejtat e njeriut dhe i janë bartur UNMIK-ut dhe nuk ka mundësi të ankesës gjyqësore kundër këtyre vendimeve.

Diskriminimi kundër komuniteteve pakicë shihet në disa fusha. Hulumtimi i FDH ka treguar se diskriminimi është më i shprehuri në arsim, përdorimin e gjuhëve të pakicave në çështje në punët zyrtare dhe në punësim, dhe se popullata rome është më e rrezikuara. Romët, egjiptasit dhe ashkalijtë nga Kosova të shprëngulur në Serbi dhe Mal të Zi janë në pozitën më të keqe pasi që diskriminohen në të dy republikat. Pozita e tyre paksa ndreqet kur këta kthehen në Kosovë.[20]

Kultura, ruajtja e identitetit, shmangia nga asimilimi

Neni 5, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmarrin që të promovojnë kushtet e nevojshme që personat pjesëtarë të pakicave të ruajnë dhe zhvillojnë kulturat e tyre dhe të ruajnë elementet qenësore të identitetit të tyre, fenë, gjuhën, traditat dhe trashëgiminë kulturore.

2. Pa paragjykuar masat që ndërmerren në pajtim me politikën e tyre të përgjithshme të integrimit, Palët i shmangen politikave apo shprehive që synojnë asimilimin e personave pjesëtarë të pakicave kundër vullnetit të tyre dhe duhet t’i mbrojnë këta persona nga çfarëdo veprimi që synon asimilimin e tillë.

Edhe pse nuk ka kufizime formale për inkurajimin e kulturës së pakicave kombëtare, shoqëritë amatore kulturore të pakicave punojnë në kushte shumë të vështira. Pozita e organizatave kulturore të pakicave që janë themeluar nga autoritetet komunale është diçka më e mirë pasi që themeluesit ofrojnë ndihmë financiare për aktivitetet e tyre. P.sh. aktivitete e qendrës kulturore hungareze Nepkor dhe Qendrës kulturore të romëve në Suboticë janë të financuara nga autoritetet lokale.

Sipas Ligjit të ri vetëqeverisjes në Sërbi, komunat kanë të drejtë të themelojnë isntitucione kulturore aktivitetet e të cilave i mbikqyrin dhe i përkrahin (Neni. 18, para. 14). Edhe pse me një traditë të gjatë, institucionet kulturore të pakicave kanë shumë vështirësi. Përkundër obligimit të shtetit që të promovojë kushte për mirëmbajtjen dhe zhvillimin e kulturave të minoriteteve, në përgjithësi masat e tilla mungojnë. Ngajnjëherë projektet kulturore edhe përkrahen, por kjo në përgjithësi bëhet sipas secilit rast veç e veç.

Këshilli malazez për mbrojtjen e të drejtave të grupeve kombëtare dhe etnike në vitin 2001 themeloi Qendrën për ruajtjen e kulturave kombëtare dhe etnike, i cili është në pajtim me nenin 5 të Konventës kornizë dhe ishte masa e parë e rëndësishme që synonte ruajtjen dhe zhvillimin e kulturave të pakicave.

Në viset fshatare, shoqëritë kulturore amatore janë thuajse të vetmet forma të aktiviteteve të organizuara kulturore të pakicave. Gati çdo qytet dhe fshat në Vojvodinë me banorë hungarezë ka një shoqëri e cila ruan, zhvillon dhe promovon kulturën e tyre. Të gjitha këto shoqëri kanë probleme me sigurimin e fondeve për aktivitetet vetanake, posaçërisht me performansa muzikore, teatrale e të ngjashme. Shoqëritë e pakicave tjera në Vojvodinë janë në situatë shumë të ngajshme.

Organizata e vetme synimi i të cilës është ruajtja dhe zhvillimi i kulturës dhe identitetit kombëtar bullgar , të cilët janë të përqëndruar në komunat lindore të Serbisë, Dimitrovgrad dhe Bosilegrad, është Qendra kulturore dhe informative “Caribrod” në Dimitrovgrad. Qendra ka marërveshje të shkëmbimit kulturor me Bibliotekën Kombërare dhe këshillin e Qytetit të Sofisë në Bullgarinë fqinje. Ka edhe një degë në Bosilegrad e cila, si pjesë të aktiviteteve të saja, nxjerr një buletin lajmesh çdo muaj me tirazh 2,500 copësh.

Qendra kulturoro-arsimore në Sjenicë është institucioni më i madh kulturor i boshnjakëve në Sanxhak. E themeluar më 1984, ajo publikon “Zbornik Sjenice”publikimi i së cilës ndihmohet nga Ministria federale për pakicat kombëtare dhe Ministria e kulturës së Sërbisë prej ratifikimit të Konventës kornizë. Ministria federale po ashtu përkrah një ngjarje letrare që mbahet çdo vjet prej vitit 1998 e këndej.

Për shkak të konfliktit të armatosur në komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, kulturat e pakicave janë lënë krejtësisht anash. Institucionet kyçe në rajon janë qendrat kulturore të themeluara nga komunat. Shumë pak shqiptarë etnikë janë të punësuar në këto qendra dhe librat në gjuhën serbe përbëjnë shumicën e librave në bibliotekat publike. Prej gjithsejt 35,000 librave në bibliotekën e Bujanocit për shembull, vetëm 1,000 janë në gjuhën shqipe. I vetmi ansambël i kangëve dhe valleve kombëtare shfaqjen e vetë të fundit e ka mbajtë qysh në vitin 1997. Pasi që Jugosllavia ka nënshkruar Konventën kornizë, shteti nuk ka marrë masa të cilat janë krijuar veçanërisht për ruajtjen dhe zhvillimin e kulturës, gjuhës dhe trashëgimisë kulturore të shqiptarëve etnikë në Serbi. Janë krijuar vetëm disa nga kushtet e nevojshme në Preshevë, duke i falenderuar përpjekjeve të bëra nga autoritetet lokale.

Një pjesë e fëmijëve boshnjakë në Kosovë duhet të ndjekin mësimet në shkollat fillore në gjuhën shqipe pasi që nuk ofrohet arsimimi në gjuhën e tyre.[21] Boshnjakët që diplomojnë në shkollat e mesme nuk kanë mundësi të vazhdojnë arsimimin sipëror në gjuhën e tyre në Kosovë. Komunitetit ngulmon në ofrimin e arsimit në gjuhën boshnjake, duke thënë se së shpejti do të asimilohet si kulturë nëse nuk bëhet kjo. Pakica turke është në pozitë paksa më të mirë pasi që qeveria e Turqisë jep bursa studimi për studime në shkolla e universitete në Turqi. Shumica e fëmijëve romë në Kosovë nuk shkojnë në shkollë e ata që shkojnë në mësim vazhdojnë mësimin në gjuhën të cilën e flet popullata shumicë në zonën ku jetojnë. Ashkalijtë dhe egjiptasit të cilët flasin shqip janë në pozitë paksa më të mirë. Të gjitha masat e ndërmarra nga bashkësia ndërkombëtare synojnë integrimin e pakicave duke e ruajrur në ntë njejtën kohë identitetin e tyre, në pajtim me nenin 5 të Konventës kornizë.

Politika dhe praktika e asimilimit

FDH nuk ka regjistruar ndonjë përpjekje të drejtpërdrejt apo të dhunshme të asimilimit në vendet ku e ka kryer hulumtimin në terren, edhe pse shumë veprime të ndërmarra nga autoritetet dhe mungesa e masave të duhura rezultojnë në humbje më të madhe apo më të vogël të identittetit kombëtar apo etnik. Në Serbi, Mal të Zi dhe Kosovë, veprimet e tilla shihen të shumtën në fushën e arsimit, në të cilën qasja në arsimin e mesëm dhe sipëror në gjuhën e pakicave nuk është e balansuar. Përveç kësaj planprogramet në të gjitha tri nivelet e arsimit nuk përfshijnë mësimet mbi kulturën dhe traditat e komuniteteve pakicë.

Problemi me tehemelimin e klasëve për pakicat është më i shprehutri në Vojvodinë[22] ku studentët të cilët nuk kanë mundësi të regjistrohen në mësime në gjuhën e tyre janë të detyruar të shkojnë në mësime në gjuhën serbe. Ndodh po ashtu që numri i semestrave në të cilat vazhdon mësimi i gjuhëve të pakicave është i papërshtatshëm (pakica bullgare në Serbi) e në disa raste planprogramet nuk parashohin mësimin e gjuhës së pakicave si landë të veçantë (boshnjakët në Serbi, Mal të Zi dhe Kosovë). Planprogramet shkollore vadhdojnë me qenë njëetnike dhe të përqendruara në kulturën, historinë dhe traditat serbe. Se kjo rezulton me asimilimin shihet më së miri nga mënyra në të cilën bullgarët dhe vllehët u deklaruan në regjistrimin e vitit 1991.

Toleranca dhe dialogu ndërkulturor

Neni 6, Konventa kornizë

1. Palët inkurajojnë frymën e tolerancës dhe dialogut ndërkulturor dhe marrin masa efikase për promovimin e respektit dhe mirëkuptimit të ndërsjellë si dhe bashkëpunimin në mes të gjithë personave të cilët jetojnë në territorin e tyre, pavarësisht nga identitteti etnik, kulturor, gjuhësor apo fetar i këtyre personave, e posaçërisht e bëjnë këtë në fushën e arsimit, kulturës dhe mediave.

2. Palët zotohen të ndërmarrin masa të duhura për mbrojtjen e personave të cilët mund t’i jenë nënshtruar dhunës apo akteve të diskriminimit, armiqësisë apo dhunës për shkak të identitetit të tyre etnik, kulturor, gjuhësor apo fetar.

Ministria federale për pakicat kombëtare dhe etnike në vitin 2001 nisi një fushatë mediale të quajtur "Toleranca", që kishte për qëllim promovimin e shumësisë së kulturave. Kjo ministri po ashtu themeloi qendrën shumkultorore me seli në Beograd për përparimin e kulturave të pakicave. Në maj 2001, ajo nisi të nxjerrë një buletin i cili ishte krijuar për të promovuar dialogun ndërkulturor, dhe i cili në një botim special, publikoi Ligjin për mbrojtjen e pakicave në serbisht, anglisht dhe në nëntë gjuhë të pakicave (shqip, bullgarisht, maqedonisht, hungarisht, romanisht, rumanisht, rutenianisht, sllovakisht dhe gjermanisht. Toleranca etnike më e mirëfilltë haset në Vojvodinë. Janë shënuar incidente serioze etnike mes boshnjakëve dhe serbeve në Sanxhak, ndërsa situata në komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë është e ngjashme, pa bashkëpunim të duhur mes serbeve e shqiptarëve lokalë edhe pas konfliktit të armatosur.

Është zbatuar politikë e re për pakicat në trajtimin e konflikteve etnike në Serbine jugore. Qendra kordinuese e shtetit hartoi plan të veçantë për zgjedhjen e krizës, i cili përfshinte ndërprerjen e armiqësive, integrimin politik të shqiptarëve lokalë dhe rristrukturimin ekonomik dhe shoqror të rajonit. Mediatotr i negociatave ishet bashkësiz ndërkombëtare dhe kjo rezultoi në m,arrëveshjen mbi përfundimin e konfliktit. Pasi që shumë pak shqiptarë ishin pjeëtarë të forcave policore para konfliktit, u aftësua një forcë policorea shumetnike me ndihmëne e OSBE. Pas zgjehjeve të para në tri komuna në vitin 2002, shqiptarët janë të përfaqësuar në mënyrë të duhur në qeveritë lokale. Me kërkesën e komunitetit shqiptar është shpallë një ligj federal i cili amneston të gjithë ata që kanë qenë të përfshirë në konfliktet e armatosura në periudhën prej 1 janarit 1999 deri më 31 maj 2001.

Kuvendet lokale në të cilat janë në fuqi partitë politike të pakicave mbajnë sesione të cilat i dedikohen gjendjes të së drejtave njerëzore dhe atyre të pakicave në komunat të caktuara (p.sh. Sjenica dhe Presheva). Kjo nuk ndodh në komunat ku serbet dhe malazezët janë shumicë. Në Kosovë ekziston një shprehi e tillë dhe është e përqëndruar në kthimin e personave të zhvendosur, shumica e të cilëve janë pjestarë të grupeve pakicë. Kjo ka rezultuar në nisma specifike si p.sh. me deklaratën e Kuvendit të Vushtrrisë.

Këshilli malazez për mbrojtjen e të drejtave të grupeve kombëtare dhe etnike mbledhet herë mbas here dhe miraton qëndrime dhe rekomandime mbi uhstrimin e të drejtave të pakicave.[23] Edhe pse qëndrimet e këtij Këshilli nuk imponojnë obligime ligjore, ato kanë peshë politike. Rekomandime të ngjashme janë bërë edhe nga Këshilli këshildhënës mbi komunitetet në Kosovë.

Dështimi për të siguraur mbrojtje për personat që i nënshtrohen dhunës, kërcënimeve ose diskriminimit

Gjatë hulumtimi që e ka kryer në terren FDH ka shënuar raste të shumta të kërcënimeve, diskriminimit dhe torturës policore ndaj personave që i takojnë grupeve pakicë. Në shumicën e këtyre rasteve, viktimat ishin romë (Serbi, Mal i Zi, Kosovë), duke vazhduar mandej me shqipatarë dhe boshnjakë. Siguria dhe mirëqenia e serbëve, boshnjakëve dhe goranëve është një prej problemeve më të mëdha në Kosovë.

Dhuna dhe diskriminimi kundër romëve në Serbi dhe Mal të Zi

Edhe pse kushtetutat dhe ligjet deklarojnë parimin e barazisë, praktika tregon se është vështirë për romët të fitojnë mbrojtjen e ligjit dhe t’i ushtrojnë të drejtat e tyre themelore. Personat nga ky komunitet janë të diskriminuar në fushën e arsimit, punësimit, strehimit dhe qasjes në shërbime sociale, dhe u ndalohet qasja në vende publike. Në raste drastike, romët as nuk janë në gjendje t’i nxjerrin dokumentet e nevojshme personale. Kur romët në Podgoricë, Nikshiq dhe Kotor (Mali i Zi) aplikuan për letërnjoftime u fyen dhe u përqeshën nga zyrtarët e administratave të këtyre qyteteve.[24] Gati asnjëri nga personat të cilëve u është mohuar qasja në vende publike nuk është mbrojtur nga ligji (raste të ndalimit të hyrjes në diskotekë në Beograd), ose rastet gjyqësore janë stërzgjatë pa pikë nevoje (ndalesa për të hyrë në një pishinë në Shabac[25]). Në rastin e ndalesës së hyrjes në diskotekën Trezor në Beograd, Gjykata kushtetuese federale ende nuk ka marrë në shqyrtim ankesën e parashtruar nga FDH.[26]

Problemit të qasjes së romëve në vende publike nganjëherë i shtohet dhuna kundër tyre nga qytetarët privatë, e romët nga Kosova që flasin shqip janë shënjestrat më të shpeshta. Ashkalijtë të cilët flasin shqip i janë nënshtruar sjelljeve joligjore të policisë.[27] Autoritetet serbe dhe malazeze nuk kanë strategji të qartë për t’i inkurajuar komunitetet shumicë që të kuptojnë problemin e romëve dhe kushtet në të cilat këta jetojnë dhe shpesh dështojnë që publikisht t’i dënojnë aktet e dhunës kundër personave nga kjo pakicë.

Romët nuk kanë as mbrojtje të plotë nga ligji. Procedurat gjyqësore zgjatën për së tepërmi kur romët janë paditësit dhe reagimi i policisë kur ata janë viktima të sulmeve nga qytetarët privatë nuk është i duhur. Duke i parë gjithmonë si fajtorë për vepra penale, zakonisht për vjedhje, policia nxjerr deklarata pohimi nga romët dhe pranimet e fajit, edhe pse deklaratat e tilla janë të papranueshme në gjykata përveç në rastet kur përdoren si dëshmi kundër personave të akuzuar për torturë (Neni. 15, Konventa kundër torturës e KB). Janë parashtruar shumë ankesa penale që pohojnë torturën po nuk janë marrë kurrfarë veprimesh nga prokurorët. Në anën tjetër, policia dhe prokurorët shpesh sjellin padi kundër romëve, me dëshmitë edhe më të paqena.

Disa raste të abuzimit të romëve nga policia që i kishte hetuar FDH treguan se nuk ka respekt për dinjitetin dhe integritetin fizik të personit, pastaj treguan se ka keqtrajtim në baza etnike dhe besim në stereotipe si p.sh "Romët janë hajna të lindun." Një numër i këtyre incidenteve përfshinte të mitur të cilët ishin rrahur në rrugë[28] ose në stacione policore.[29] Ankesat për përdorimin e forcës së tepërt nga ana e policisë që i dërgohen Degës për kontroll të brendshëm të Ministrisë së punëve të brendshme nga FDH dhe organizat tjera për të drejta të njeriut nuk hetohen si duhet dhe më së shpeshti hidhen poshtë si të pabaza.

Edhe pse gjykatat tash kanë nisë me dënimin e policëve të cilët shpallen fajtorë për torturimin e romëve dënimet të cilat u shqiptohen janë më të lehtat që i parasheh ligji në këso rastesh dhe nuk përkojnë me ashpërsinë e veprës penale. Dy dënime të cilat i janë shqiptuar dy qytetarëve privatë ishin po ashtu tepër të lehta.[30] Fakti se nganjëherë lypen vite derisa gjykatat të shqiptojnë dënime të tilla i dekurajon viktimat nga të kërkuarit e drejtësisë.

Shumica dërrmuese e romëve në Serbi jeton në paralagje të ndërtura kundër rregullave urbanistike, pa rrymë, pa ujë të rrjedhshëm e pa kanalizime. Rastet e shënuara nga FDH demonstrojnë mungësën e interesimit të autoriteve kur këta njerëz dëbohen nga shtëpitë e tyre. Romët e dëbuar të shpeshtën gjejnë vendbanime të reja ku ndërtojnë ngrehinat e tyre të dobëta, nga të cilat, gati si rregull, shpejt dëbohen prapë (vendbanimet në lagjen Novi Beograd, në rrugën Zimonjiqeva dhe Zveçanska në Beograd).

Romët janë në pozitë paksa më të mirë për sa i përket strehimit në Mal të Zi. Autoritetet lokale në disa komuna u kanë lejuar romëve të ndërtojnë vendbanime në tokën që është pronë e komunës (dy në Bijello Pole) ose u kanë ofruar strehim tjetër (Cetinje). Në disa raste, qiraxhijtë ilegalë romë kanë dalë në ndertësa të lëshuara dhe autoritetet lokale, duke u lëshuar lëtërnjoftime, e kanë pranuar këtë fakt (Herceg Novi, Kotor). Sidoqoftë, një numër i madh i romëve ende jeton në paralagje për pa i pasë kushtet themelore.

Romët e zhvendosur nga Kosova janë viktimat më të shpështa të diskriminimit në fushën e strehimit. Shumica dërrmuese e gati 7,000 romëve janë në strehime të papërshtatshme. Shumë familje jetojnë në strehime të organizuara për familje (Konik, Vrella Ribniçka), e disa kanë kaluar në vendbanime të romëve lokalë (Cetinje, Budva, Nikshiq). Më së keqti janë ata të cilët janë detyruar të vendosen afër deponive të bërrllogut të komunës (Lovanja dhe Pljevlja). Romët e zhvendosur trajtohen më keq se sa romët vendas (vendbanimi Safari në Ulqin), e edhe ata të cilëve u është dhënë strehim i përkohshëm duhet të jetojnë me mungess atë shumta të rrymës e ujit (Cetinje, Bijello Pole).

Romët në Serbi, Mal të Zi dhe Kosovë diskriminohen edhe në fushën e punësimit (rasti i Natasha Steviqit në Kragujevc).

Diskriminimi dhe dhuna kundër pakicave tjera në Serbi dhe Mal të Zi

Gjatë viteve 1990, boshnjakët e Sanxhakut ishin viktima të shkeljes të së drejtës për integritet fizik, raste në të cilat të shpeshtën sulmuesit ishin policët serbë. Nuk janë nisë procedura gjyqësore për shumicën e këtyre rasteve, derisa disa raste janë nisë shumë vjet më vonë (pas ankesave penale të bëra nga Komisoni i Sanxhakut për të drejtat e njeriut) e shumica prej tyre janë zgjatë pa nevojë. Boshnjakët nuk mbrohen nga ligji në mënyrë të barabartë në rastet me mbrapavijë etnike ("Grupi i 24ve," dhe gjuajtja me gurë e një shtëpie në Prijepole). Një rast drastik i procedurës se tejzgjatur kishte të bëjë me torturimin nga policia e Hajdareviqit dhe Kamberoviqit, i cili rast, tetë vjet pas ngjarjes, ende endet nëpër gjykata.[31] Vendimet definitive të gjykatave janë të pakta dhe marrin tepër kohë. Boshnjakët në pjesët tjera të Serbisë dhe Malit të Zi e kanë të vështirrë ta fitojnë mbrojtjen e ligjit kur i janë nështruar dhunës dhe diskriminimit.[32]

Boshnjakët dhe muslimanët të cilët janë përjashtuar nga vendet e punës gjatë regjimit të kaluar nuk kanë mundur të fitojnë drejtësi. Gjendja e kufizimeve në shumicën e këtyre rasteve ka skaduar, ende zgasin procedurat gjyqësore e disa prej vendimeve gjyqësore nuk janë zbatuar asnjëherë.[33]

Diskriminimi kundër shqiptarëve etnikë në Serbi ishte më i shprehuri në vitet 1990. Pasi që Jugosllavia nënshkroi Konventën kornizë, FDH ka hetuar disa rate të keqtrajtimit fizik të shqiptarëve nga policia, duke parë se në shumicën e rasteve autoritetet policore nuk kanë kryer hetime të mënjëhershme dha të paanshme. Ende ka diskriminim në arsim, përdorim zyrtar të gjuhëve dhe në pjesëmarrjen në çështje publike. Ky është rezultat i mosndryshimit të legjislacionit dhe mungesës së gadishmënisë së autoriteteve serbe për të zbatuar reforma efikase në këto fusha. Përveç akteve që kanë të bëjnë me pjesëtarë të ushtrisë jugosllave, nuk ka pasë ndonjë incident apo kërcënime të mëdha kundër shqiptarëve në Mal të Zi.[34]

Kur u shpartallua ish Jugosllavia, kroatët etnikë në Vojvodinë, të cilët kryesisht jetojnë në rajonet e Sremit dhe Baçkës, dhe në Mal të Zi (Boka Kotorska), u shndërruan në pakicë kombëtare. Rrteh 30,000 kroatë kanë ikur nga Serbia me trysni prej vitit 1991e këndej. Kroatët nuk gëzojnë mbrojtje të njejtë nga ligji as në Serbi as në Mal të Zi.[35] Ende i nënshtrohen trysnisë, nga e cila policia nuk i mbron (letra anonime në adresë të Mila Franoviq-Martinoviq, sulmi mbi televizionin shtetëror kroat në Kotor).

Promovimi i tolerancës etnike në Kosovë

Mungesa e bashkëpunimit mes grupeve etnike është më e dukshmja në Kosovë. Aty ku ekziston, është në fakt vazhdimësi e marrëdhënieve të mira që ekzistonin para intervenimit të NATO-s (p.sh. Prizren). Përkundër përpjekjeve të vazhdueshme të bashkësisë ndërkombëtare, të cilët organizuan ngjarje siç janë Karnevali i komuniteteve në Ferizaj dhe Koncerti shumetnik në Gjilan, rezulatet nuk kënaqin. Sistemet paralele që vazhdojnë, e që janë në kundërshtim me Rezolutën 1244, janë pengesë kyçe për promovimin e tolerancës, mirëkuptimit dhe bashkëpunimit mes shumicës shqiptare dhe komuniteteve pakicë në Kosovë. Qysh prej themelimit të institucioneve të vetë-qeverisjes në Kosovë zyrtarët kanë dalë me deklarata publike që përkrahin kthimin e të zhvendosurve dhe integrimin e pakicave në shoqërinë kosovare.[36] Sektori civil luan rolin më të rëndësishëm në promovimin e tolerancës.

Mbrojtja e viktimave të diskriminimit dhe dhunës në Kosovë

Sulmet fizike kundër boshnjakëve, serbëve, goranëve dhe romëve ende janë të shpeshta në Kosovë. Përfaqësuesi special ka miratuar një rregullore (Nr. 2000/4) e cila ndalon nxitjen e urrejtjes dhe jotolerancës kombëtare, racore, fetare dhe etnike duke paraparë burgim deri në 10 vjetë për kryesit. FDH ka hetuar raste të dhunës me motive etnike, të cilat janë bërë kryesht kundër boshnjakëve, serbëve, goranëve dhe romëve (fshatrat Plamentinë dhe Osojanë). Personat nga këto komunitete nuk kanë liri të lëvizjes dhe mund edhe të jenë në rerzik jete kur udhëtojnë për fshatra a qytete tjera (sulmi mbi serbet e Osojanës). Në periudhën nën shqyrtim, policia në disa rate ka identifikuar sulmuesit. Dënimet për aktet e tilla në përgjithësi janë tepër të lehta.[37]

Diskriminimi kundër pakicave në Kosovë vërehet edhe në fushat e punësimit, përdorimit të gjuhëve, arsim dhe kujdes shëndetësor e bëhet edhe më i theksuar për shkak të situatës së rëndë ekonomike. Për sa i përket diskriminimit në punësim, ky ndodh kryesisht në marrjen në punë dhe në ristrukturimin e kompanive apo institutucioneve publike. Personat nga pakicat shpesh nuk mund të gjejnë punë për shkak të njohjes së dobët të gjuhës shqipe.

Liria e shoqërimit, mbledhjes paqësore, shprehjes, mendimit, ndërgjegjes dhe fesë

Neni 7, Konventa kornizë:

Palët sigurojnë respektin për të drejtat e secilit person pjestarë të pakicave për lirinë e mbledhjes paqësore, lirisë së shoqërimit, lirisë së shprehjes dhe lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë.

Liritë e përmendura në nenin 7 të Konventës kornizë janë të garantuara nga kushtetuta e Jugosllavisë, Serbisë dhe Malit të Zi, dhe në Kosovë nga Korniza kushtetuese. Çdokush ka të drejtë në lirinë e shoqërimit dhe ndalohen vetëm shoqatat e organizatat që janë kundër të drejtave dhe lirive dhe që nxisin urrejtje dhe jotolerancë etnike, racore dhe fetare.

Në praktikë, ushtrimi i lirisë së shoqërimit pengohet me pengesa e formalitete të cilat vonojnë regjsitrimin e shoqatave dhe organizatave të pakicave (p.sh. Roma Pharo Drom) në regjistrat e duhur. Edhe pse ligji obligon që organziata që aplikon të regjistrohet brenda 30 ditëve, lëshimi i certifikatës së regjistrimit shpesh vonohet (p.sh. shoqata boshnjake për shkencë, kulturë e art Ikra).

Liria e shoqërimit politik të pakicave është po ashtu e garantuar dhe respektohet në praktikë. Ka forma të ndryshme, ku të gjitha pakicat në Serbi, Mal të Zi dhe Kosovë kanë partitë e veta politike. Këto përgjithësisht i fitojnë votat e të gjithë bashkombasve të vet (shqiptarë, hungarezë, boshnjakë në Serbi) edhe pse personat nga pakicat shpesh zgjedhin partitë me programe civile e jo ato me programe nacionale (boshnjakët në Mal të Zi). Janë shënuar raste kur pakicat votojnë për partitë djathtiste (bullgarët në Bosilegrad).

FDH nuk ka informata për shkeljen e të drejtës për mendim, ndërgjegje ose fe të personave të pakicave prej shtatorit 2001.

Liria e manifestimit të fesë dhe e themelimit të institucioneve fetare

Neni 8, Konventa kornizë:

Platë ndërmarirn që të njohin faktin se secili person nga pakicat kombëtare ka të drejtë ta manisfestojë fenë e vetë dhe të themeloj institucione, organizata dhe shoqata fetare.

Pakicat kombëtare janë në gjendje ta manisfestojnë lirshëm fenë apo besimin e tyre. Shumë të drejta janë të dhëna me ligj dhe me rregullore tjera për " komunitete tradicionale fetare," të shumtën për organizimin e mësimit fetar në shkolla publike.

Që të tri kushtetutat garantojnë lirinë e fesë, praktikimin publik apo privat të fesë dhe kryerjen e ritualeve fetare. Sidoqoftë, komunitetet e vogla fetare janë nën trysninë e atyre të mëdha dhe shpesh janë shënjestër e e kërcënimve dhe sulmeve (dëmtimi i ndërtesave fetare, grafite ofenduese e të ngjashme).

Më një dekret, qeveria serbe shpalli mësimin fetar si lëndë zgjedhore, me të cilin parasheh edhe një lëndë si alternativë në shkollat fillore dhe të mesme. Kur kishte shpallë dekretin, qeveria nuk kishte marrë parasysh barazinë e të gjitha komuniteteve fetare. Dekreti favorizon kishën tradicionale ortodokse serbe, komunitetin islamik, ebrej, kishën evangjeliste sllovake, kishën reformiste kristiane dhe kishën kristiane evangjeliste, dhe kështu i diskriminon komunitetet tjera pakicë (p.sh. kishën ortodokse rumune). Janë shënuar disa raste në të cilat klerikët e kishës ortodokse serbe haptazi bëjnë trysni mbi studentët që të zgjedhin mësimin fetar si lëndë shkollore (rasti në Beoçin).

Trajtimi i komuniteteve fetare është po ashtu i pabarabartë për sa i përket ndërtesave fetare dhe institutucioneve tjera fetare dhe kur njerëzit janë të detyruar të japin kontribute për ndërtimin e kishave të një feje e cila nuk është ajo të cilës i takojnë ata (p.sh. për kishën ortodokse serbe në Seçanj).

Të gjitha komunitetet pakicë në Kosovë kanë të drejtë që lirshëm ta manifestojnë fenë e tyre dhe të themelojnë institucione fetare. Ushtrimi i kësaj të drejte nganjëherë është i vështirë për shkak të kërcënimeve për sigurinë e disa grupeve etnike (serbëve, boshnjakëve, romëve).

Qasja në media dhe përdorimi i mediave vetanake

Neni 9, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmarrin që të njohin të drejtën e lirsë së shprehjes së personit pjesëtar të pakicave e cila përfshin lirinë për të pasë mendimin dhe për të marrë dhe për të bartë informata dhe ide në gjuhën e pakicës, pa përzierje nga autoritett publike dhe pa marrë parasysh kufijtë. Palët sigurojnë, përbrenda kornizës së sistemit të tyre ligjor, se personat që u takojnë pakicës kombëtare nuk diskriminohen sa u përket qasjes së tyre në media.

2. Paragrafi nuk i parandalon Palët nga licencimi, pa diskriminim dhe bazuar në kritere objektive të transmetimit në radio dhe televizone ose në ndërmarrje kineaste.

3. Palët nuk pengojnë krijimin dh përdorjen e mediave të shtypura nga personat që u takojnë pakicave kombëtare. Në kornizën ligjore të transmetimeve të radios e televizionit. Ato sigurojnë, përsa të jetë e mundur dhe duke marrë parasysh dispozitat nga paragrafi 1, se personave që u takojnë pakicave u jepet mundësia e krijimit dhe përdorimit të mediave të veta.

4. Në kornizën e sistemeve të tyre ligjore, Palët miratojnë masa adekuate për të mundësuar qasjen në media për personat që u takojnë pakicave kombëtar edhe për të promovuar tolerancën edhe të lejojnë pluralizmin kulturor.

Qasja në media dhe informim publik në gjuhët e pakicave janë të garantuara me ligj. Në korrik 2002, parlamenti serb miratoi Ligjin për transmetime si ligjin e parë në fushën e informimit publik qysh prej ndërrimit të qeverisë në tetor të vitit 2000. Sipas këtij ligji, sfera e transmetimit rregullohet me Agjencionin e pavarur të transmetimit, njëri nga nëntë anëtarët e të cilit "është nga një organizatë e cila përqëndrohet kryesisht në mbrojtjen e lirisë së të folurit, të drejtat e pakicave kombëtare e etnike dhe të drejtat e fëmijës." Televizioni shtetëror i Serbisë do të bëhet shërbim publik.

TV Novi Sad mbulon tërë territorin e Vojvodinës dhe transmeton çdo ditë programe në gjuhët hungareze, sllovake, rumune dhe ruteniane. Programet javore në gjuhën rome dhe kroate kana nisë tash rishtazi. FDH ka shënuar vetëm një shkelje të së drejtës për informim (ndalesa e një numri në një shou televiziv të tipit magazinë). Varësisht nga madhësia dhe interesimi, të gjitha komunitetet pakicë në Vojvodinë kanë mediat e veta të shtypura dhe nuk ka kufizime, as formale as tjera, lidhur me këtë.

Boshnjakët e Sanxhakut kanë një numër të madh të mediave të shtypura e elektronike, shumica prej të cilave kanë selitë në Novi Pazar. Në Sjenicë, një komunë ku dominojnë Boshnjakët, radio stacioni lokal nuk mund të transmetoj sepse ende nuk i është kthyer një pjesë kyçe e pajisjeve që i janë vjedhë më 1997. Nuk ka programe në gjuhën boshnjake në televizionin shtetëror të Serbisë e as që ka programe të rrgullta për traditën dhe kulturën boshnjake.

Dule i falenderuar sistemit të televizionit kabllovik në Dimitrovgrad dhe Bosilegrad, bullgarët në këto komuna mund t’i shohin tri kanale të stacioneve në Bullgarinë fqinje. Ka edhe një TV stacion lokal i themeluar nga komuna. Transmetimi i programeve javore të lajmeve dhe programeve informative në bullgarisht u ndërpre me 1999 dhe nuk ka rifilluar më. Bullgarët nuk kanë gazeta të veta ditore ndërsa gazetat nga Bullgaria vinë në Beograd me disa ditë vonesë. Në disa raste policia konfiskoi libra e revista që qytetarët i sillnin nga Bullgaria, edhe pas nënskrimit të Konventës kornizë nga Jugosllavia.

Javorja Jehona është i vetmi medium i shtypur shqiptar në Serbi. Për herë të parë ka marrë ndihmë financiare nga qeveria lokale në Bujanoc në vitin 2001. Para konfliktit të armatosur në rajon nuk ka pasë media në gjuhën shqipe, si elektronike ashtu edhe të shtypura, në komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë. Situata u përmirësua në vitin 2001 me hapjen e Radio Preshevës dhe ndihmës një radioje private në Bujanoc. Me nënshkrimin e marrëveshjes mbi kriteret e reorganizimit të mediave publike në komunën e Bujanocit, shqiptarët lokalë kanë mundësinë e pjesëmmarrjes në krijimin e programeve të mediave të tilla (programi në gjuhën shqipe në Radio Bujanoc).

Liria e informimit publik në Mal të Zi mbrohet nga këshilli për mbrojtjen e lirisë së informimit publik. Parlamenti i republikës është themeluesi dhe publikuesi i revistës javore në gjuhën shqipe Koha Javore. Një numër i radiove dhe TV stacioneve private në Podgoricë dhe Ulqin transmetojnë programe në shqip e Ulqini po ashtu zen disa radio e TV programe nga Shqipëria fqinje. I vetmi medium i shtypur boshnjak/musliman në Mali të Zi është revista Almanah, tema e së cilës ëshët trashëgimia kulturore dhe historike e boshnjakëve/muslimanëve në Mal të Zi.

Një numër i madh i komuniteteve pakicë në Kosovë kanë aplikuar për leje që të themelojnë radio stacione private. Vetëm boshnjakët dhe goranët në pjesën e Prizrenit kanë parashtruar 40 aplikacione për radio frekuenca. Deri në themelimin e administratës ndërkombëtare në Kosovë, i vetmi medium i shtypur në gjuhën boshnjake/muslimane ishte revista Selam për çështje kulturore, fetare dhe sociale. Kjo ishte ndaluar nga autoritetet serbe një vjet para tërheqjes së tyre nga Kosova. Programe të shkurt në radio e TV në gjuhën boshnjake e serbe transmetojnë disa radio stacione lokale dhe nga Radio Televizioni i Kosovës. Romët kanë vetëm një revistë periodike me tema kulturore. Nuk ka më radio apo TV programe në gjuhën e tyre. Publikimi i gazetës së vetmë në gjuhën turkë Tan, e cila kishte dalë për më se 30 vjet tash është ndërprerë.

Përdorimi zyrtar i gjuhëve të pakicave

Neni 10, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmarirn që të njohin faktin se secili person që i takon pakicave ka të drejtën që lirshëm dhe pa përzierje ta përdorë gjuhën e vet, si privatisht ashtu edhe publikisht, me gojë e me shkrim.

2. Në pjesët tradicionalisht të banuara nga pakicat apo atje ku ato janë substanciale, nëse ata persona dëshirojnë dhe ku kërkesat e tyre përkojnë me nevojë të mirëfilltë, Palët mundohen të sigurojnë, sa të është e mundur, kushte të cilat do ta mundësonin përdorimin e gjuhës së pakicës mes këtyre personave dhe autoriteteve administrative.

3. Palët ndërmirren që të garantojnë të drejtën e secilit person nga pakicat që të informohet shpejt, në gjuhën të cilën e kupton, për arsyet pse arrestohet, për natyrën dhe pasojat e çfarëdo akuze ndaj tij/saj dhe të mbrohet në gjuhën e vet, nëse është nevoja me ndihmën falas të përkthyesit.

Neni 49 i Kushtetutës jugosllave i garanton secilit të drejtën për ta përdor gjuhën e vet në procedurën gjyqësore osë në ndonjë autoritet a organizatë tjetër e cila, në kryerjen e kompetencave të vet apublike, vendosë për të drejtat dhe obligimet, dhe që gjatë procedurës të informohet mbi faktet në gjuhën e vet. Sipas Ligjit për përdorimin zyrar të gjuhëve dhe shkrimit, komunitetet lokale të banuara nga pakicat vendosin kur një gjuhë e pakicës përdoret në territorin e tyre së bashku me gjuhën serbe. Kjo e drejtë është realizuar kryesisht në komunat në të cilat partitë politike të pakicave kanë pushtetin në kuvende komunale (Sjenicë, Bujanoc, Novi Pazar).

Në Vojvodinë, këtë çështje e rregullon neni 10 (4) i Statutit të krahinës sipas të cilit hungarishtja, sllovakishtja, rumanishtja, rutenishtja dhe, prej tash rishtazi, kroatishtja, janë në përdorim zyrtar së bashku me serbishten. Përdorimi i të gjitha gjuhëve të pakicave ëshët i detyrueshëm në këshillin ekzekutiv të Vojvodinës (qeveria krahinore). Certifikatat e lindjes dhe formularët tjerë janë shumgjuhësor dhe nëse kërkohet mbushen në gjuhën e pakicës. Nga një gjuhë e pakicave dhe serbishtja përdoren në 20 komuna të Vojvodinës, dy gjuhë të pakicave dhe serbishtja në 11, dhe tri gjuhë të pakicave dhe serbishtja në pesë komuna dhe në kryeqytet, Novi Sad.

Propozimi që të futet kroatishtja si gjuhë e përdorimit zyrtar u debatua shumë në Kuvendin e Vojvodinës para se të shpallej. Kroatët në Mal të Zi, të cilët jetojnë kryesisht në komunat Kotor dhe Tivat, nuk janë në gjendje ta përdorin gjuhën e tyre në relacion me organet administrative.

Në Preshevë, shqipja përdoret së bashku me serbishten dhe pas ndërrimit të qeverisë, i njejti vendim është marrë edhe në Bujanoc. Gjuha serbe dhe alfabeti cirilik janë në përdorim zyrtar në komunën e Medvegjës, ku shqiptarët përbëjnë rreth 30% të popullatës. Serbishtja është e vetmja gjuhë në përdorim zyrtar në komunën malazeze të Tivarit ku shqiptarët përbëjnë 12.5% të popullatës edhe pse statuti i kuvendit komunal parasheh mundësinë që të përdoret gjuha shqipe.

Legjislacioni për zgjedhje parashtron përdorimin e obligueshëm të gjuhës së pakicave gjatë procesit të zgjedhjeve (Ligji për zgjedhjen e deputëtëve të parlamentit dhe Ligji për zgjedhjet lokale). Kjo dispozitë ka probleme praktike dhe rritë harxhimet për së tepërmi (p.sh. komuna e Baçka Topollës).

Legjislacioni dhe rregulloret federale që kanë rëndësi për ushtrimin e të drejtës dhe lirisë së personit nga pakicat sipas ligjit duhet të shtypen edhe në gjuhët e pakicave.

Pasi që bullgarët janë shumicë në Dimitrovgrad dhe Bosilegrad, bullgarishtja do të duhej të ishte në përdorim zyrtar së bashku me serbishten. Kjo sidoqoftë nuk ndodhë; të gjithë formularët dhe dokumentat që lëshohen nga administrataat lokale dhe organet republikane, përfshi certifikatat e lindjes, martesës dhe vdekjes janë vetëm në serbisht, si janë edhe statutet dhe aktet tjera të asambleve lokale.

Në kundërshtim me këtë, përdorimi i gjuhëve të pakicave është praktikë në komunat etnikisht të përziera të Vojvodinës. Në komunën Alibunar për shembull, rumanishtja dhe sllovakishtja përdoren së bashku me serbishten duke i mundësuar personave nga këto pakica që të komunikojnë gojarisht dhe me shkrim me autoritetet administrative në gjuhët e veta.

Gjuha boshnjake përdoret zyrtarisht në Novi Pazar, Sjenicë dhe Tutin të Sanxhakut ku kjo pakicë jeton me numër substancial. Në komunën e Prijepoles, ku boshnjakët përbëjnë rreth 45% të populates, përdoret vetëm serbishtja. Ligji për mbrojtjen e pakicave në nenin 11 (2) parasheh që "njësitë e vetë-qeverisjes lokale fusin në përdorim të barabartë zyrtar gjuhën dhe alfabetin e pakicës kombëtare kur pakica kombëtare përbën 15% të popullatës së komunës sipas regjistrimit të fundit."

Boshnjakët dhe kroatët në Mal të Zi nuk janë në gjendje ta ushtrojnë të drejtën e përdorimit të gjuhës së vet. Shqipja dhe serbishtja përdoren në komunën e Ulqinit, por vetëm në organet që janë në funksion të autoriteteve të vetë-qeverisjes lokale.

Sesionet e Kuvendit të Kosovës dhe komisioneve të tij mbahen në shqip e serbisht dhe të gjitha dokumentet zyrtare janë në të dyja këto gjuhë. Deputetët të cilët u takojnë komuniteteve tjera etnike mund t’i drejtohen me shkrim ose me gojë Kuvendit në gjuhën e tyre. Situata është e njejtë edhe me qeverinë e Kosovës dhe organet e saja. Mirëpo turqishtja nuk është më gjuhë me përdorim zyrtar në Kosovë. Personat nga pakicat mund t’i përdorin gjuhët e veta në procedura gjyqësore, me ndihmë të përkthyesve.

Ligji i ri për vetë-qeverisje i Serbisë parasheh vendosjen publike në vende zyrtaer vetëm të simboleve shtetërore dhe njësive të vetë-qeverisjes lokale. Ministria federale për komunitetet kombëtare dhe etnike, Sekretariati i Vojvodinës, Administrata dhe pakicat kombëtare kanë parashtruar një peticion pranë Gjykatës kushtetuese federale duke e sfiduar nenin 7 (3) të Ligjit të Serbisë për përdorimin zyrtar të gjuhës dhe alfabetit dhe nenin 118 (2) të Ligjit për vetë qeverisjen lokale. Ata mbajnë qëndrimin se të dy këto dispozita janë në kundërshtim me ligjin federal për mbrojtjen e pakicave dhe stipulojnë se vetëm simbolet shtetërore dhe ato të njësive të vetë-qeverisjes lokale mund të tregohen në vende publike e jo edhe simbolet e pakicave. Sipas Ministrisë dhe Sekretariatit, kjo në mënyrë substanciale kufizon të drejtat e pakicave për përdorimin e simboleve të tyre.

Në pajtim me të drejtën ndërkombëtare, Kushtetuta jugosllave njeh të drejtën e pakicave kombëtare për t’i shfaqë simbolet e tyre. Neni relevant i Kushtetutës së Malit të Zi është shumë i ngjashëm edhe pse njeh këtë të drejtë si të drejtë të pjesëtarëve të pakicave kombëtare.

Përdorimi i simboleve kombëtare rregullohet më në hollësi me Ligjin për mbrojtjen e pakicave, i cili në nenin 16 thotë se personat që u takojnë pakicave kombëtare mund t’i shfaqin simbolet dhe t’i mbajnë festat e tyre të propozuara nga këshillet e tyre kombëtare. Paragrafi 2 i këtij Neni thotë se këto simbole nuk mund të jenë të njejta me simbolet kombëtare të shteteve tjera. Sipas këtij ligji, simbolet dhe amblemat e pakicave mund të shfaqen gjatë festive shtetërore dhe atyre të pakicave dhe brenda ndërtesave të organeve lokale dhe organizatave që ushtrojnë autoritet publik në të cilat përdoren gjuhët e pakicave dhe së bashku me simbolet e Jugosllavisë dhe shteteve përbërëse të saj.

Çështja rregullohet ndryshe nga ligjet e dy republikave. Sipas Ligjit për vetë-qeverisje të Serbisë, në ndërtesat zyrtare mund të shfaqen vetëm simbolet shtetërore dhe simbolet e njësive të vetë-qeverisjes. Ligji malazez për përdorimin e simboleve kombëtare parasheh shfaqjen e simboleve të pakicave jashtë ndërtesave të njësive të vetë-qeverisjes në ato pjesë ku pakicat janë popullatë shumicë gjatë fesatve publike malazeze dhe së bashku me simbolet e Malit të Zi.

Në pajtim me nenin 10 (3) të Konventës kornizë, të gjitha ligjet më të larta në Jugosllavi, Serbi, Mali të Zi dhe Kosovë thonë se çdo person duhet të jetë i informuar në gjuhën të cilën e kupton për shkaqet e arrestimit të tij dhe akuzat që i bëhen.

Përdorimi i emrave në gjuhët e pakicave

Neni 11, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmarrin që të njohin se secili person nag pakicat kombëtare ka të drejtë ta përdorë mbiemrin e vet (patronimin) dhe emrat e parë në gjuhën e pakicës dhe të ketë të drejtën e njohjes së tyre zyrtare, sipas modaliteteve të cilat ofrohen në sistemin gjyqësor.

2. Palët ndërmarrin që të njohin se secili person nga pakicat kombëtare ka të drejtën të shfaq në gjuhën e vet pakicë shenjat, mbishkrimet dhe informata tjera të natyrës private të dukshme për publik.

3. Në pjesët që tradicionalisht janë të banuara nga një numër substancial i personave nga pakicat, Palët bëjnë përpjekje që brenda kornizës së sistemit të tyre ligjor, duke përfshirë, ku është e mundur, marrëveshjet me shtetet tjera dhe duke marrë parasysh kushtet e tyre specifike që të bëjnë publike emrat tradicionalë lokalë, emrat e rrugëve dhe indikacione tjera topografike që kanë për qëllim publikun edhe në gjuhën e pakicës, aty ku ka kërkesë të mjaftueshme për indikacione të tilla.

Përdorimi i emrave personal në gjuhët e pakicave ashtu si është paraparë nga Konventa nuk është pranuar nga ligjet vendase. Të gjitha dokumentet personale e publike janë në gjuhën serbe dhe në alfabet cirilik, e emrat e mbiemrat nuk mund të shkruhen ashtu si thuhen në gjuhën e pakicës. Kjo nganjëherë ka rrjedhoja të pdëshirueshme dhe derogative, duke shkaktuar pakënaqësi në mesin e personave nga pakicat. Kur prindët ngulmojnë që të vejnë emra në gjuhën e pakicës dhe në pajtim me traditën e tyre, ofiçarët refuzojnë ta shënojnë emrin e fëmijës në Regjistrin e lindjeve (rasti në Bosilegrad). FDH nuk ka shënuar raste të kufizimeve mbi mbishkrimet e natyrës private në gjuhët e pakicave.

Shfaqja e mbishkrimeve me emra tradicionalë lokalë, emra të rrugëve dhe indikacione tjera topografike në gjuhët e pakicave varet nga përdorimi zyrtar i gjuhës së pakicës në nivel lokal. Sipas Ligjit për përdorim zytrtar të gjuhëve dhe shkrimeve, mbishkrimet që kanë për qëllim publikun janë në serbisht dhe në gjuhën e pakicës që përdoret në atë pjesë. Mbishkrimet e tila zakonsiht shihen në komunat ku pakica është popullatë shumicë (Suboticë, Çoka, Preshevë, Ulqin, Novi Pazar), dhe rregullohen me statutet e kuvendeve lokale. Hulumtimi i FDH ka qitë në pah se autoritetet republikane nuk i kushtojnë fare rëndësi këtyre kërkesave. Mbishkrimet në ndëretsat e organeve republikane në komunitetet shumetnike janë vetëm në serbisht.

E drejta për arsim e personave pjesëtarë të pakicave

Neni 12, Konventa kornizë:

1. Palët, aty ku duhet, marin masa në fushën e arsimit dhe hulumtimit për të promovuar njohurinë e kulturës, historisë dhe fesë së pakicave të tyre kombëtare dhe të shumicës.

2. Në këtë kontekst, Palët, pos tjerash, ofrojnë mundësi adekuate për aftësimin e mësuesve dhe qasje në tekste shkollore, dhe mundësojnë kontakte mes studentëve dhe mësuesve të komuniteteve të ndryshme.

3. Palët ndërmarrin që të promovojnë mundësi të barabarta për qasje në arsim të të gjitha niveleve për personat që u takojnë pakicave kombëtare.

Neni 13 i Ligjit për mbrojtjen e pakicave parashtron të drejtën e pakicave kombëtare për arsimim në gjuhën e tyre prej arsimit parashkollor e fillor, deri te ai i mesëm. Sidoqoftë FDH ka zbuluar se pakicat nuk kanë qasje të barbartë në këto tri nivele, edhe pse shteti ka obligim që t’ua krijojë kushtet e duhura. Në rastin e disa pakicave, arsimimi në gjuhën e tyre sigurohet vetëm deri te një nivel i caktuar, p.sh. prej klasës 1 deri 4 po jo edhe deri në klasën 8, vitin e fundit të shkollës fillore.

Situata është posaçërisht e keqe për fëmijët romë të cilët për shkak të testeve për pranim në shkollë që nuk u janë përshtatë rrethanave të tyre janë të mbipërfaqësuar në shkollat speciale (shkolla për fëmijët me nevoja speciale në Bor). Në Vojvodinë, ku mësimi në klasa ofrohet në pesë gjuhë (serbisht, hungarisht, sllovakisht, rutenianisht dhe rumansiht) mbi 70% të romëve janë analfabetë ose gjysëm analfabetë. Ka pasë një rritje dy-tre vjetët e fundit të formave të ndryshme të arsimimit ekstramural alternativ për fëmijët romë, kryesisht me iniciativën e organizatave jo-qeveritare (në Baçka Pallankë, Obrenovac, Baçki Monoshtor, Podgoricë).

Shkelje të rënda të së drejtës për arsimim kanë marrë formën e refuzimit të pranimit të fëmijëve romë (Nikshiq) ose ndarjen e tyre në klasë të ndara, të përbëra nga romët (Suboticë, Beograd, Podgoricë). Klasët pregaditore dhe mësimet shtesë për fëmijët romë organizohen kryesisht nga organizatat jo-qeveritare. Këto janë treguar të sukseshme pasi që mësuesit janë më të kujdeshëm për nevojat e fëmijëve të cilët arrijnë rezultate më të mira në shkollat e rregullta.

Sipas Ligjit oër Arsim të mesëm të Serbisë (Neni. 4 (1)), mësimi në klasa bëhet në serbisht, derisa neni 5 (2) thotë se mësimi bëhet në gjuhën e pakicës ose në dy gjuhë pakicash aty ku kërkohet nga së paku 15 fëmijë në klasën e parë. Ligji i ri serb për universitetet thotë se mësimi në institucione të arsimit sipëror mund të mbahet edhe në gjuhë të pakicave ose në gjuhë të huaj.

Komunitetet hungareze dhe sllovake kanë qasjen më të mirë në arsimin në gjuhën e tyre prej nivelit më të ulët deri të më i larti. Ka disa shkolla fillore të cilat ofrojnë mësim në rumansiht (Vrshac, Alibunar, Plandishte,) si dhe një klasë në Kolegjin e mësuesisë në Vrshac. Personat e komunitetit rumun mund të vazhdojnë mësimin në gjuhën e tyre amtare në Shkollën universitare të gjuhëve në Novi Sad e cila ka degën për studime rumune.

Në fillim të vitiit shkollor 2002/2003, autoritetet arsimore të Suboticës ia mundësuan fëmijëve kroatë që të nisin me arsimim në gjuhën e tyre. Tash 41 nxënës të klasëve të para të mesme ndjekin mësimet në gjuhën kroate në tri shkolla të komunës. Planprogrami është hartuar nga Shoqata akademike kroate në Suboticë dhe është miratuar nga autoritetet arsimore të Vojvodinës.

Arsimimi për fëmijët bullgarë organizohet në komunat Bosilegrad dhe Dimitrovgrad. Përveç serbishtes, planprogrami përfshin dy klasë të gjuhës bullgare në javë. Pas shkollës fillore, fëmijët bullgarë zgjedhin se në cilën shkollë të mesmë dojnë të shkojnë. Mësimet janë në serbisht me nga dy javë bullgarisht në javë pasi që nuk ka pasë interesim të mjaftueshëm në mësime vetëm në bullgarisht ose në mësime të kombinuara serbisht e bullgarisht. Studentët mund të hyjnë në provimet finale në gjuhën bullgare, mundësi që vetëm dy studentë e kishin zgjedhë në vitin 2001. Planprogramet e shkollave në gjuhën serbe nuk përmbajnë mësime mbi kulturën, traditën dhe historinë bullgare.

Për shkak të konflikteve të armatosura, prej vitit 2001 shqiptarët kanë vetëm qasje të pjesshme në institucionet arsimore në Serbi. Disa ndërtesa shkollore janë marrë nga formacionet ushtarake qysh para fillimit të luftimeve, derisa tjerat, si p.sh. shkolla e mesme në Bujanoc, janë zënë nga forcat e armatosura edhe para fillimit të luftimeve. Në Serbi nuk ka institucione të arsimit sipëror që ofrojnë mësim në gjuhën shqipe ndërsa diplomat që merreshinn në Kosovë nuk njiheshinn nga autoritetet serbe deri në vitin 2001. Problemi u zgjedh me udhëzimet e lëshuara nga Ministria e Arsimit të Serbisë po që sidoqoftë nuk kanë forcë ligjore. Nuk janë paraparë kurrfarë masash për t’u marrë me problemet e shumta të pakicave në planet për tejkalimin e krizës në komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë. Së bashku me kërkesat e tyre përfaqësuesit e komunitetit shqiptar kanë propozuar masa specifike për përmirësimin e situatës.[38] Tekstet shkollore për shkolla fillore e të mesme janë në gjuhën shqipe dhe janë thuajse të gjitha përkthime nga serbishtja dhe janë të demoduara. Një pjesë e madhe e këtyre teksteve përmbajnë pjesë të cilat popullata shqiptare i sheh si fyese, disa kanë pjesë të shtypura me alfabet cirilik dhe gati asnjëri nga këto tekste nuk kanë çka të thonë për kulturën dhe traditën e shqiptarëve.

Mësimi në gjuhën shqipe në shkollat fillore të Malit të Zi ofrohet në Ulqin, Podgoricë, Tivar, Plavë dhe Rozhajë, derisa institucionet e vetme parashkollore gjenden në Ulqin dhe në Tuz afër Podgoricës. Rreth 300 shqiptarë vijojnë mësimin në gjuhën shqipe në shkollën fillore Ostros afër Tivarit. Arsimi i mesëm në shqip ofrohet në Ulqin, Plavë dhe Tuz, ndërsa qeveria malazeze tash së voni ka vendosë të themeloj një degë të gjuhës shqipe në Fakultetin e shkencave shoqërore në Nikshiq. Pasi që qeveria nuk përfilli kërkesën e partive politike shqiptare që kjo degë të vendosej në ndonjë vend ku shqiptarët janë shumicë, në te nuk janë regjistruar mjaft sudentë.

Shkollski Biseri, revistë për fëmijët e shkollave fillore në Serbi, Mali të Zi dhe në Republika Srpska (Bosnnje e Hercegovinë) publikimi i së cilës financohet bashkarisht nga autoritetet kulturore e arsimore të këtyre tre entiteteve në botimin e muajit shkurt të vitit (faqet 22 dhe 23) kishte një në të cilin boshnjakët/muslimanët tregosheshin në mënyrë të paqenë dhe ofenduese.

Fëmijët romë dhe boshnjakë në Prizren, Kosovë, diskriminohen në mënyrë indirekte për sa i përket të drejtës për arsim në gjuhën e tyre. Gjuha rome mësohej në Prizren deri para disa vitesh, po kjo nuk ka rifilluar më. Prindët brengosen për dështimin e autoriteteve arsimore të Kosovës që të krijojnë kushte për arsimim në gjuhën boshnjake (rastet në Skorobishte dhe Rezhane).

Ministritë e arsimit të Serbisë dhe Malit të Zi nuk kanë bërë kurrfarë përpjekjesh për të aftësuar mësimdhënësit dhe stafin jetër të shkollave për shkollat në të cilat pakicat përbëjnë shumicën e nxënësve. Kjo posaçërsiht vlen për shërbimet këshilluese në shkollat në gjuhën shqipe në Mal të Zi. Mungesa e mësuesve që dinë të japin mësime në gjihën shqipe vjen për shkak të mosvlerësimit apo vonësës së dhënies së certifikatave të vlerësimit që merren në Shqipëri. Mësuesit individualë dhe shkollat marrin tekste shkollore dhe libra që duhen lexuar privatisht nga Shqipëria fqinje.

Sipas Ligjit përkatës serb, Ministri i arsimit përcakton cilat tekste shkollore dhe libra duhen përdorë në shkollat fillore e të mesme. Ligji parasheh shtypjen e teksteve shkollore në gjuhët e pakicave. Pas interevenimit të NATO-s në vitin 1999, në Kosovë më nuk janë shtypur tekste shkollore në gjuhët e pakicave. Disa fëmijë boshnjakë përdorin tekste nga Bosnja Hercegovina e goranët përdorin tekste shkollore nga Serbia.

Institucionet private të arsimit

Neni 13, Konventa kornizë:

1. Përbernda kornizës së sistemeve të tyre ligjore, Palët njohin të drejtën e personave nga pakicat që të themelojnë dhe drejtojnë institucionet vetanake të arsimit dhe aftësimit.

2. Ushtrimi i kësaj të drejte nuk përmban kurrfarë obligimi financiar për Palët.

Hulumtimi i FDH ka treguar se ende nuk janë krijuar kushtet për themelimin e institucioneve private arsimore nga pakicat, gjë që ëshjtë e çuditshme sepse shteti nuk ka kurrfarë obligimesh financiare lidhur më këtë. Janë provuar nismat mirëpo, për shkak të interesimit të vogël të pakicave, nuk janë materializuar asnjëra.

Ligji për universitete i Serbisë thotë në nenin 10 (1) se universitetet dhe fakultetet mund të themelohen nga republika si dhe nga perosnat ligjorë dhe qytetarët privatë. Duke e shfrytëzuar ligjin, një komision i udhëhequr nga myftiu i Sanxhakut, Muamer efendi Zukorliq, tash rishtazi ka themeluar një universitet me katër fakultete (juridiku, shkencat kompjuterike, gjuhët, ekonomia) dhe 12 departamente në Novi Pazar. Në ceremoninë hapëse kishte ardhë edhe Ministri serb i arsimit dhe sportit. Rreth 300 studentë, sa ishin planifikuar, u regjistruan në vitin akademik 2002/2003.

Programet për arsimin alternativ për romët ekzistojnë edhe në Serbi edhe në Mali të Zi por diplomat nuk njihen nga shkollat publike në të dy republikat.[39]

E drejta për t’i mësuar gjuhët e pakicave

Neni 14, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmirren që të njohin të drejtën se secili person nga pakicat kombëtare ka të drejtën ta mësojë gjuhën e pakicës së vet.

2. Në pjesët ku tradicionalisht banonojnë personat e pakicave kombëtare ose aty ku janë në numër substancial, nëse ka kërkesë të mjaftueshme, Palët mundohen t’u sigurojnë, sa të jetë e mundur dhe brenda kornizës së sistemeve të tyre arsimore, personave nga pakicat mundësitë adekuate për mësimin në gjuhën e tyre osë t’i ndjekin mësimet në këtë gjuhë.

3. Paragrafi 2 i këtij neni zbatohet për pa e paragjykuar mësimdhënien apo nxënien e gjuhës zyrtare.

Pasi që legjislacioni serb i vitit 1992 mbi arsimin fillor ishte restriktiv për sa i përket të drejtave të pakicave, u ndryshua me 25 prill 2002. Sidoqoftë, rregulla që klasa e cila mëson në gjuhën e një apo dy pakicave duhet të këtë së paku 15 studentë ende vlen. Numri më i vogël se kaq kërkon miratimin e Minstrit të arsimit. Vendimet lidhur me këtë shkojnë prej ndalesës së ashpër deri te liberalizmi. Studentët të cilët vijojnë mësimin në gjuhën e tyre janë të obliguar të mësojnë serbisht. Shkollat në të cilat mësohet në serbisht ofrojnë mundësi për studentët të cilët i takojnë pakicave që t’i mësojnë gjuhët e tyre dhe të mësojnë për kulturat e tyre. Lënda është zgjedhore më nga dy orë në javë, zakonisht të shtundeve, nëse ka kërkesë të mjaftueshme.

Pjesëmarrja në jetën kulturore, sociale dhe ekonomike dhe në çështjet publike

Neni 15, Konventa kornizë:

Palët krijojnë kushte për pjesëmarrjen e personave nga pakicat në jetën kulturore, sociale dhe ekonomike dhe në çështjet publike, posaçërsiht në ato të cilat kanë ndikim në to.

Pjesëmarrja e pakicave kombëtare në jetën kulturore, sociale dhe ekonomike dhe në çështjet publike rregullohet me Ligjin për mbrojtjen e pakicave. Ky ligj ofron mundësinë e formimit të këshilleve kombëtare si organe vetë-qeverisëse të pakicave në fushën e kulturës, përdorimit zyrtar të gjuhëve, informimin publik dhe arsim. Për t’iu mundësuar pakicave që të ruajnë, promovojnë dhe mbrojnë karakteristikat e tyre kombëtare, etnike, fetare, linguistike dhe kulturore, qeveria federale ka themeluar Këshillin federal për pakicat kombëtare të përbërë nga përfaqësuesit e këshilleve kombëtare.

Janë miratuar edhe rregulloret mbi punën e kolegjeve elektorale të cilat zgjedhin këshillet kombëtare. Ligji për mbrojtjen e pakicave përkufizon Këshillin federal si organ të vetë-qeverisjes së pakicave për personat që u takojnë pakicave kombëtare për t’i përfaqësuar këta dhe të punoj në interes të përdorimit zyrtar të gjuhëve, arsimit, kulturës dhe informimit publik. Neni 19 (7) i Ligjit thotë se këshillet kombëtare vendosin mbi çështjet në këto fusha dhe më këtë u bësohet ushtrimi i autoritetit publik në fushat që kanë rëndësi për ruajtjen e identitetit kombëtar të pakicave. Procesi i themelimit të këshilleve kombëtare dhe i Këshillit federal është në vazhdim e sipër. Këshillet kombëtare hungareze dhe ruteniane janë themeluar në fillim të nëntorit 2002.

Pjesëmarrja në çështjet publike

Nuk ka pjesëmarrje efektive të pakicave kombëtare në jetën kulturore, sociale dhe ekonomike dhe në çështjet publike. Situata është e kënaqshme vetëm në komunat në të cilat pakicat janë mbi 80% të popullatëas (Tutin, Kanjizhë, Preshevë) dhe aty ku ata marrin pjesë në qeverisjen lokale, institucionet dhe kompanitë e themeluara nga komunat. Në vende më të vogla, pakicat marrin pjesë në jetën publike me anë të aktiviteteve në komunitetet lokale fqinje (Shid). Sidoqoftë, pjesëmarrja efektive rrallë sigurohet në viset ku pakicat janë nën 50 % e popullatës dhe numrat e personave ng pakicat që mbajnë pozita të larta në zyret lokale të organeve republikane dhe kompanive shtetërore janë tepër të vegjël.

Me përjashtim të disa komunave (Kovaçica, Ulqin) situata është e ngashme për sa i përket posteve të gjykatësve dhe prokurorëve. Më së keqti është në fushën e zbatimit të ligjit ku perosnat nga pakicat janë tepër pak të përfaqësuar në strukturat komanduese. Janë bërë vetëm ndryshime simbolike në këtë fushë, siç janë emërimi i personave nga pakicat si shefa të policisë në Preshevë dhe Novi Pazar.

Serbia

Përzierja e autoriteteve qendrore në qeveritë lokale ishte e zakonshme gjatë regjimit të Millosheviqit, veçanërisht në komunat shumetnike ku tërësisht anashkaloheshin të drejtat e pakicave. Ishte krijuar një "teknikë" për t’i mundësuar autoriteteve qendrore t’a marrin pushtetin mbi qeveritë lokale duke i vendosur ato nën administrim të përkohshëm.[40]

Në zgjedhjet lokale me 24 shtator 2000, Lista për Sanxhak – koalicioni i Dr. Sulejman Uglaninit siguroi 34 vende nga gjithsejt 47 vendet e kuvendit komunal të Novi Pazarit, 34 nga 37 vende në kuvendin e Tutinit dhe 20 nga 39 vendet në kuvendin e Sjenicës. Kryetarët e komunave të të trija këtyre komunave, në të cilat boshnjakët janë shumicë, janë boshnjakë dhe anëtarë të Listës për Sanxhak – Dr. Sulejman Uglanin. Bashkëpunimi në mes të qeverive lokale në Sanxhak dhe autoriteteve republikane është shumë i mangët,[41] ndërsa boshnjakët janë të nën përfaqësuar në organet shtetërore, kompanitë shtetërore dhe bordet e drejtorëve (televizioni shtetëror serb, kompanitë elektrike, të naftës etj.). Vetëm tash rishtazi boshnjakët kanë nisë të emërohen në pozita të larta në fushën e zbatimit të ligjit. Kështu një boshnjak është bërë shef i policisë në Novi Pazar për të parën herë me 1 mars 2002, po për ndihmës të vetin ka një serb. Duke e shpallur emërimin, Ministria serbe e punëve të brendshme tha se në të ardhmen do të merrej parasysh përfaqësimi adekuat i pakicave kombëtare. Vetëm dikund rreth 15 të boshnjakëve (16.5%) janë në forcën 95 anëtarëshe të policisë lokale në Sjenicë edhe pse kjo pakicë kombëtare përbën mbi 75% të popullatës së komunës.

Ka pesë gjykata komunale në Sanxhakun e Serbisë (Novi Pazar, Sjenicë, Tutin, Priboj dhe Prijepole) ndërsa Novi Pazari është po ashtu selia e e Gjykatës së qarkut. Tre kryetarë të gjykatave komunale janë serbë dhe dy janë boshnjakë. Nga 46 gjykatësit e këtyre gjykatave, 21 janë boshnjakë dhe 25 serbë (45.6% boshnjakë). Përqindja tregon se parimi i proporcionalitetit nuk respektohet. Numri i boshnjakëve në gjyqësor dallon nga komuna në komunë. Në Sjenicë (75% boshnjakë), kryetari i gjykatës komunale është serb ndërsa gjykatësit janë të njejtë në numër. Në Tutin (95% boshnjakë), 60% e gjykatësve janë boshnjakë. Kryetari i gjykatës së qarkut në Novi Pazar është boshnjak e prej nëntë gjykatësve, vetëm katër janë boshnjakë.

Në pesë zyret prokuroriale komunale, prokurorët në katër prej tyre janë serb dhe vetëm në Tutin prokurori është Boshnjak. Nga tetë zëvendës prokurorët, gjashtë janë serbë dhe dy boshnjakë, ose vetëm 25%, që nuk është në pajtim me parimin e proporcionalitetit. Shumë ilustrativ është shembulli i zyrës së prokurorit komunal në Sjenicë ku edhe prokurori edhe zëvendësi i tij janë serb. Prokurori i qarkut në Novi Pazar është boshnjak dhe nga dy zëvendësit e tij një është boshnjak e një serb. Zyrja ka gjithsejt pesë punonjës, nga të cilët katër janë serb e vëtm një boshnjak.

Romët janë shumë keq të përfaqësuar politikisht në Serbi dhe nuk janë të përfaqësuar në asnjë nivel qeveritar, posaçërsiht jo në pozita të larta. Një rom është këshilltar i Ministrit federal për komunitetet kombëtare dhe etnike dhe udhëheq një seksion të ri të ngarkuar me përmirësimin e pozitës së romëve. Zëvendës kryetari i komitetit ekzekutiv të Nishit është rom ndërsa një rom është në komitetin ekzekutiv të Apatinit, një qytet ku jetojnë një numër i konsiderueshëm i romëve.

Kuvendet lokale të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës, të cilët nuk kanë mundur të sigurojnë përfaqësimin efektiv të shqiptarëve, janë shpërbërë. Është vazhduar me kuvende të reja pas zgjedhjeve lokale të cilat rezultuan në pjesëmarrje më efektive të shqiptarëve në jetën publike.[42] Tash që e kanë shumicën në kuvendet lokale, shqiptarët mund të punojnë në përmirësimin e pozitës së komunitetit të tyre. Kjo vlen sidomos për ato komuna në të cilat shqiptarët janë zgjedhë kryetarë (Riza Halimi në Preshevë dhe Nagip Arifi në Bujanoc). Masa të veprimit afirmativ janë ndërmarrë në Preshevë, sipas të cilave shqiptarët kanë fituar vende pune në organet qeveritare lokale krahasuar me gati asnjë në Bujanoc.

Mali i Zi

Gjatë hulumtimit të përfaqësimit të boshnjakëve/muslimanëve lokalë në kuvendet komunale në Mali të Zi, FDH ka gjetur se numri i vendeve të cilat i mbajnë personat nga kjo pakicë nuk përkon me përbërjen etnike të popullatës në komunat Bijello Pole, Plevle, Beran, Tivar dhe Podgoricë dhe se është adekuate vetëm në Rozhajë dhe Plavë. Ndër arsyet për këtë situatë është fakti se shumë boshnjakë/muslimanë votojnë për jo boshnjakët dhe se listat zgjedhore për kuvendarë dhe deputetë në parlamentin republikan si dhe partitë politike udhëheqen nga malazezët. Ishte e dukshme se disa boshnjakë/muslimanë në zgjedhjet e fundit votuan kryesisht për patrtitë politike me orientim civil (Partia Demokratike e Socialistëve, Partia Social-Demokratike dhe Alenaca Liberale e Malit të Zi).

Në komunën e Tivarit, ku boshnjakët/muslimanët janë 13.76% e popullatës, vetëm 1.88% janë të punësuar në organet e administratës lokale. Në Podgoricë, ku ata janë vetëm 5% e popullatës, vetëm 1% të boshnjakëve/muslimanëve punojnë në administratën komunale. Ka 41.57% boshnjakë/muslimanë në Bijello Pole, prej të cilëve vetëm 18.44% punojnë në administratën lokale. Përqindja e boshnjakëve/muslimanëve që punojnë në administratat e Plevles dhe Beranit ëshët shumë e ulët dhe ata që punojnë në to i kanë punët me pagesat më të ulëta (bartës letrash, pastrues e të ngjashme).

Me përjashtim të Plavës dhe Rozhajës, pakicat nuk janë të përfaqësuara sa duhet në gjyqësorin e Malit të Zi, sidomos jo në pozitat e larta. Të gjithë prokurorët dhe këshilltarët në zyren e prokurorisë komunale në Podgoricë janë malazezë, edhe pse popullata është e përzier etnikisht dhe Podgorica është kryeqyteti i Malit të Zi. Nga nëntë gjykatësit e gjykatës komunale në Plevle, vetëm një është boshnjak/musliman dhe nuk ka prokurorë që vinë nga kjo pakicë. Numri i personave nga pakicat në gjyqësor bjem me rirtjen e lartësisë së pozitës. Gjykata e lartë në Bijello Pole, e cila ka jurisdiksion mbi shtatë gjykata komunale, ka 12 gjykatës nga të cilët vetëm tre, ose 25%, janë boshnjakë/muslimanë. Nuk ka boshnjakë/muslimanë në prokurorinë shtetërore të Malit të Zi dhe nga 23 gjykatësit e Gjykatës supreme të Malit të Zi, vetëm njëri, i emëruar para dy muajsh, është boshnjak/musliman. Nuk ka rregullore që rregullojnë në çfarëdo mënyre përfaqësimin e pakicave në sitemin gjyqësor të Malit të Zi.

Shefi i policisë dhe oficeri komandues në forcat policore të Plevles janë malazezë dhe nga 178 personat e punësuar atje, vetëm 12 janë boshnjakë/muslimanë (6.74%). Nga 20 personat që punojnë për njësinë e hetimeve të krimit, dy (10%) janë boshnjakë/muslimanë, dhe nga 51 pjesëtarë të policisë kufitare vetëm tre janë boshnjakë/muslimanë (5.88%). Çështjet e shërbimeve administrative punësojnë 19 njerëz nga të cilët dy janë boshnjakë/muslimanë (10.52%). Në Rozhajë, ku boshnjakët/muslimanët janë popullata shumicë, 65% e forcave policore janë të kësaj pakice kombëtare, që përkon me përbërjen etnike. Në kundërshtim me këtë, përfaqësimi i boshnjakëve/muslimanëve në Bijello Pole, Plavë, Podgoricë dhe Tivar është jo adekuat.

Kryetari i komunës së Ulqinit dhe dy nën-kryetarët janë shqiptarë, si është edhe nën sekretari i kuvendit komunal. Nga 33 kuvendarë, 28 janë shqiptarë ndërsa vetëm katër janë serbw. Nga 32 kuvendarët e Plavës shqiptarë janë vetëm katër (12.5%). Ka vetëm një shqiptar në kuvendin komunal të Rozhajës dhe tre në ate të Tivarit. Kuvendi komunal i Podgoricës që tash rishtazi është shpërbërë kishte 54 vende, nga të cilat tre mbaheshin nga shqiptarët (5.5%).

Nga 109 punonjës administrativ dhe nëpunës në Ulqin, 86 janë shqiptarë (79%); në Podgoricë 13 nga 402 (3.23%), në Tivar 10 nga 159 (6.29%). Nuk ka punonjës të regjistruar në administratën lokale Rozhajës të cilët deklarohen si shqiptarë. Nga 65 punonjësit në Plavë, 6 (9.23%) janë shqiptarë.

Kryetari i gjykatës komunale në Ulqin është malazez/serb dhe tre nga pesë gjykatësit janë shqiptarë (60%). Shumica e administratës së gjykatës janë shqiptarë ndërsa nga 20 gjykatësit porotë 15 (75%) i takojnë këtij grupi kombëtar. Prokurori publik në Ulqin është malazez/serb, kryetari i dhomës së magjistratëve është boshnjak/musliman dhe magjsitrati është malazez. Nga shtatë punonjësit administrativ, 40% janë shqiptarë.

Shefi i policisë së Ulqinit dhe udhëheqësi i njësisë për hetime të krimeve janë shqiptarë. Forcat policore lokale numrojnë 130 pjesëtarë, nga të cilët rreth 50% janë shqiptarë, 35% malazez dhe 15% nga grupet tjera kombëtare. Oficeri komandues i stacionit policor në Tuz afër Podgoricës, i cili ka shumicë dërrmuese të shqiptarëve, është shqiptar si janë edhe tre policët tjerë. Ka vetëm tetë shqiptarë në forcat policore të Podgoricës edhe pse shqiptarët përbëjnë 8.5% të popullatës së komunës.

Kosovë

Sipas Kornizës kushtetuese të Kosovës, Kuvendi i Kosovës ka 120 vende, nga të cilat 20 jane të rezervuara për përfaqësim shtesë të komuniteteve jo shqiptare. Dhjetë nga këto vende i ndahen partibve politike, kolaicioneve, iniciativave qytetare, kandidatëve të pavarur që përfaqësojnë komunitetin serb; ndërsa 10 vende komuniteteve tjera: katër për romë, ashkali dhe egjiptas dhe tre për komunitetin boshnjak, dy për komunitetin turk dhe një për komunitetin goran. Kryesia e Kuvendit ka shtatë anëtarë prej të cilëve njëri emërohet nga deputetët e Kuvendit të cilët përfaqësojnë komunitetin serb dhe një nga partitë që përfaqësojnë jo shqiptarët. Koalicioni serb i Kosovës ka fituar 22 vende në Kuvend dhe ka një përfaqësues në Kryesinë e Kuvendit, dy në Qeverinë e Kosovës (kordinatori për kthimin e serbeve të zhvendosur dhe tjerëve jo shqiptarë, Ministri për bujqësi dhe pylltari) dhe një serb është këshilltar në zyrën e shefit të UNMIK-urt për çështjen e kthimit të personave të zhvendosur.

Pas miratimit të Kornizës kushtetuese dhe zgjedhjeve parlamentare në Kosovë komuniteti rom ka një përfaqësues në Kuvend, që po ashtu është në Kryesi. Nuk ka romë në qevërinë e Kosovës. Nga 869 përfaqësuesit në kuvendet komunale, 123 janë caktuar nga shefi i UNMIK-ut: 10 ashakalijë, 9 romë, dhe 4 egjiptasë. Përfaqësimi i romëve në kuvendet komunale nuk është i kënaqshëm. Për shembull ka vetëm një person që i takon këtij komuniteti në Kuvendin komunal 47 anëtarësh të Prizrenit.

Shmangia nga ndryshimi i përqindjes së popullatës

Neni 16, Konventa kornizë:

Palët i shmangen masave që ndryshojnë përqindjet e popullatës në viset të cilat banohen nga perosnat që i takojnë pakicave kombëtare dhe që synojnë kufizimin e të drejtave dhe lirive që dalin nga parimet e mbrojtura me këtë Konventë kornizë.

Ardhja masive e refugjatëve dhe personave të zhvendosur në ish republikat jugosllave në Kosovë dhe emigrimi i popullatës nga Jugosllavia rezultuan në ndryshime sinjifikante të përbërjes etnike të popullatës. Tash për tash ka dikund rreth 700,000 refugjatë të regjistruar dhe personave të zhvendosur përbrenda në Serbi, shumica në Vojvodinë (përafërsisht 50%) ku është arritur më së shumti përparim në programet për vendosjen e tyre të përhershme dhe inegrimin në komunitete lokale. Reagimet më të nxehta ndaj këtyre programeve erdhën nga partia e hungarezëve të Vojvodinës dhe nga Union demokratik i hungarezëve të Vojvodinës, të cilët shohin vendosjen e refugjatëve në krahinë si ndryshim të përbërjes etnike të popullatës dhe masat si janë blerja e shtëpive të braktisura për ta si "kundërshtim direkt me Ligjin federal për pakicat kombëtare i cili shprehimisht ndalon ndryshimin e përbërjes kombëtare të popullatës për cilatdo arsye."

Së bashku me ardhjen e refugjatëve në Vojvodinë, madhësia e komunitetit kroat në provincë u zvogëlua, sidomos në rajonin e Sremit nga i cili u detyruan të ikin kryesisht kroatët.[43] Një numër mjaft i madh i boshnjakëve ikën për në Sanxhak. Programet për ndihmë refugjatëve u përqëndruan kryesisht në vendet që tradicionalisht kanë qenë të banuara nga pakicat, duke e ndryshuar kështu në masë të madhe strukturën etnike të popullatës. Problem tjetër isështë shkalla e ulët e natalitetit për shkak të cilës disa nga viset e banuara me pakicat po shpopullëzohen (p.sh. Jakov Most afër Zrenjaninit). Shteti në përgjitëhsi nuk ndërmerr masa për mbrojtjen e shumetnisë dhe inkurajimin e zhvillimit ekonomik të viseve të tilla (p.sh. fshati Muzla afër Zrenjaninit, fshati Llug afër Beoçinit).

Një numër mjaft i madh i kroatëve në Boka Kotorska të Malit të Zi janë detyruar të ikin në vitet 1990 dhe boshnjakët ishin shprengulur nga veriu i republikës. Shumica e këtyre nuk janë kthyer më.

Konflktet e armatosura të intensitetit të ulët por serioze në Serbinë jugore gjatë viteve 2000 dhe 2001 po ashtu shkaktuan ndryshime madhore të strukturës së popullsisë. Kjo përfundoi me nënshkrimin e marrëveshjes me 31 maj 2001 sipas së cilës grupet e armatosura e çarmatosën dhe u hoq situata e fortë e sigurisë përreth kufirit administrativ me Kosovën. Pas fillimit të lirisë së lëvizjes 8,982 shqiptarë të zhvendosur u kthyen në shtëpitë e veta në rajon në periudhën prej 24 majit deri më 1 shkurt 2002.

Personat pjestarë të pakicave, përfshi serbët, u akuzuan nga shqiptarët për përzierjen në krime dhe kolaborime me regjimin serb dhe sulmet e bile edhe vrasjet të cilave iu nënshtruan i detyruan që në numër të madh të ikin prej shtëpive të tyre pas ardhjes së trupave ndërkombëtare në Kosovë. Disa komuna (Vushtrri dhe Shtime) kanë miratuar rezoluta për riintegrimin e personave të zhvendosur. Pengesa kryesore për kthimin e të zhvendosurve është mungesa e vazhdueshme e sigurisë personale, fakti që shtëpitë dhe banesat e tyre janë ende të zëna ilegalisht dhe pamundësia e gjetjes së punëve.

Kontaktet tejkufitare dhe pjesëmarrja në aktivitetet e OJQ-ve

Neni 17, Konventa kornizë:

1. Palët ndërmarrin që të mos përzihen në të drejtat e peronave nga pakicat kombëtare që të themelojnë dhe të mbajnë kontakte të lira e paqësore tej kufijve me personat që në pajtim me ligjin rrinë në shtetet tjera, sidomos të atyre me të cilët ndajnë identitetin etnik, kulturor, gjuhësor ose fetar ose trashëgiminë e përbashkët kulturore.

2. Palët ndërmarrin që të mos përzihen në të drejtën e personave të pakicave që të marrin pjesë në aktivitetet e organizatave jo-qeveritare, si në nivelin kombëtar ashtu edhe në ate ndërkombëtar.

Kontaktet me bashkëkombas në shtetet amë dhe me organizatat e tyre si dhe pjesëmarrja në aktivitetet e OJQ-ve ndërkombëtare po shënon përmirësim. Miratimi i Jugosllavisë për të zbatuar "Ligjin statutar " të miratuar nga parlamenti i Hungarisë, i cili i jep privilegje hungarezëve etnikë në vendet fqinje shkaktoi kontraverzë të madhe politike dhe u shënuan disa sulme mbi hungarezët etnikë të cilët ushtruan të drejtën e tyre sipas ligjit. Disa qeveri lokale kanë mundësinë e pjesëmarrjes në forma të ndryshme të bashkëpunimit ndërkombëtar (p.sh. Subotica).

Personat e komunitetit shqiptar u sulmuan në disa raste derisa udhëtonin për në Kosovë. Shqiptarët të cilët punojnë ose kanë kusherinjë në Kosovë janë posaçërisht të prekur nga incidente të tilla. Numri i këtyre incidenteve ka rënë në vitin 2002.

Marrëveshjet për mbrojtjen e pakicave dhe inkurajimi i bashkëpunimit tejkufitar

Neni 18, Konventa kornizë:

1. Palët mundohen të nënshkruajnë, kur është e duhur, marrëveshje me vende tjera, sidomos me vendet fqinje për të siguruar mbrojtjen e persanave pjesëtarë të pakicave.

2. Aty ku duhet, Palët marrin masa për inkurajimin e bashkëpunimit tejkufitar.

Qeveria Jugosllave ka shprehur gadishmëni për nënshkrimin e marrëveshjeve me të gjitha vendet fqinje. Marrëveshja e parë e kësaj natyre u nënshkrua me Rumaninë.

Qeveria e Malit ët Zi dhe qeveria e Shqipërisë kanë intensifikuar bashkëpunimin në kuadër të të cilit, me kërkesë të komunitetit shqiptarë në Mal të Zi, është hapur edhe një vendkalim kufitar. Përparimi më i madh është arritur në shkëmbimet kulturore e shkencore. Partitë politike të kroatëve të Vojvodinës kanë nxitur nënshkrimin e marrëveshjes për mbrojtjen e pakicave në mes të Jugosllavisë dhe Kroacisë, por kjo nuk është jetësuar ende.

Me qëllim të promovimit të bashkëpunimin ndërrajonal, me 5 shtator 2002 Kuvendi i Vojvodinës konfirmoi protokolin e nënshkruar me rajonin e Vukovar-Sremit të Kroacisë. Në fillim të shtatorit, Ministri për komunitete etnike e kombëtare diskutoi me zyrtarin e qeverisë hungareze pozitën e serbeve në Hungari dhe hungarezëve etnikë në Jugosllavi. Ata shpallën se së shpejti do të nënshkruhej marërveshja bilaterale për mbrojtjen e këtyre pakicave, nevoja për të cilën ka ekzistuar për një kohë të gjatë.

Interesimi në zhvillimin e bashkëpunimit tejkufitar nuk është definuar qartë në disa raste. Komuna e Baçit në Vojvodinë, e cila kufizohet me Kroacinë ka mbi 2,000 kroatë dhe bashkëpunon me komunën e Vukovarit në Kroaci. Arsyeja kryesore është fakti se dikund rreth 400 njerëz në Baç dhe po aq në Vukovar kanë prona në anën tjetër të kufirit. Për t’iu ndihmuar këtyre njerëzve që t’i kryejne punët e veta, këto dy vende kanë nisë të përdorin lejekalimet kufitare.

---

[1] Konventa kornizë prej 32 neneve ëshët akt obligues ligjor i cili jep një listë të parimeve specifike për mbrojthjen e të drejtave të pakicave. Është miratuar nga Komisioni i minsitrave më 10 nëntor 1994, i haoppur për nënshkrim më 1 shkurt 1995,dhe ka hyrë në fuqi tre vjet më vonë, më 1 shkurt 1998.

[2] Paralelisht me funkionin paqe-ruajtës, UNMIK-u është në process të themelimit të institucioneve të vetëqeverisjes së Kosovës në pajtim me Kornizën kushtetuese për vetëqeverisjne e përkohshme në Kosovë (UNMIK/Reg/2001/9) të shpallur në maj të vitit 2001.

[3] Neni. 25 (1): "Brenda periudhës prej një vjeti pas hyrjes në fuqi të kësaj Konvente kornizë për palën kontraktuese, kjo e fundit i jep Sekretarit të përgjithshëm të Këshilli të Evropës informatat e plota mbi masat legjsilative e të tjera që janë ndërmarrë për t’i jetësuar parimet e dhëna në këtë konventë kornizë."

[4] Rumania më 1 shkurt 1995, Shqipëria më 29 qershor 1995, Hungaria më 1 shkurt 1995, etj.

[5] Ka shpërputhje të madhe mes dy republikave për sa i përket territorit dhe popullsisë. Serbia mbulon 86% të 102,173 kilometrave katrorë të vendit, Mali i Zi 14%; popullsia e Serbisë është 16 herë më e madhe se ajo e Malit të Zi.

[6] Janë themeluar tre divizione në Minsitri për t’u marrë me bashkëpunimin me organizatat e komuniteteve kombëtare dhe etnike, të drejtat e komuniteteve etnike e kombëtare në Jugosllavi dhe bashkëpunimin me organizatat ndërkombëtare.

[7]Mbrojtja dhe siguria, sistemi monetar dhe monedha si dhe sistemi i doganave po ashtu duhet të jenë në kompetencë te unionit.

[8] "Ligjet e RFJ-së do të aplikohen në çështjet e Serbisë dhe Malit të Zi." XVIII, draft Karta kushtetuese e unionit shtetëror të Serbisë dhe Malit të Zi.

[9] Deputeti federal Esad Džudžević i cili përfaqëson boshnjakët e Sanxhakut, deputeti republikan Mujo Muković i Partisë Demokratike të Sanxhakut, Ferhat Dinosha i Partisë Shqiptare të Malit të Zi dhe Istvan Ispanović i Unionit të Hungarezëve të Vojvodinës.

[10] Regjistrimi i rregullt është dashtë të bëhet më 2001.

[11] Deri në regjistrimin e vitit 2002, i vetmi opcion ishte "musliman."

[12] Komiteti ekzekutiv i organizatës Bunjevac në Sombor beson se numri i bunjevasve në Vojvodinë është shtuar pesëfish. Ata vlersojnë se dikund rreth 70% deri 75% të popullatës romane katolike deklarohen si bunjevac. Në vend se të kërkojnë status të pakicës kombëtare për komunitetin, organizata nxit bunjevasit që tënë kushtetutë e të saktësohen si komb themelues pasi që kanë marrë pjesë në “ndërtimin e këtij vendi dhe se nuk e shohin Kroacinë si shtet amë." Një delegacion i tyre i kryesuar nga Djuro Bošnjak u takua me kryetarin jugosllav Vojislav Koštunica për të diskutuar këtë çështje në shtator të vitit 2001. Ndihmës minsitrja federale për pakicat kombëtare dhe etnike Jelena Marković, e cila ishte e pranishme në këtë mbledhje, tha se bunjevasit kanë baza historike për kërkesat e tyre po se çështja nuk mund të diskutohet tash për tash.

[13] Korniza kushtetuese e Kosovës, Kapitulli 3 (3.3.).

[14] Sipas nenit 37 (1) të Ligjit për gjykatën kushtetuese federale (Gazeta zyrtare e RFJ, Nr. 36/92), ankesa kushtetuese mund të bëhet vetëm nga personi i cili pohon se ka pasë shkelje nga organet gjyqësore, administrative ose organe apo agjencione tjetra shtetërore dhe nga kompani që ushtrojnë autoritet civil mbi të drejtat dhe liritë e tij njerëzore ashtu si janë dhënë në Kushtetutën e Jugosllavisë.

[15] Shih, p.sh. nenin. 4 (4) të Ligjit për procedurat në gjykatën kushtetuese (Serbi), dhe pasojat ligjore të vendimeve të saj (Gazeta zyrtare RS, Nr. 32/91).

[16] Amandamentet në legjislacionin e organizmit të gjyqësorit në Serbi parashohin heqjen e degës Bački Petrovac të gjykatës komunale në Novi Sad. Pasi që sllovakët përbëjnë mbi 75% të popullsisë së komunës Bački Petrovac kjo qartazi shkon ndesh me interesat e tyre. Duke reaguar ndaj vendimit asambleja lokale vërejti se komuna e ka gjykatën e saj komunale prej vitit 1961 deri më 1991 kur ajo bë degë e gjykatës Novi Sad, duke i mundësuar banorëve të realizojnë të drejtat e tyre në komunë. Duke cekur se popullata ishte etnikisht e përzier, me shumicë sllovake, asambleja mban qëndrimin se do të ishte më e arsyeshme që të mbahet gjykata në Bački Petrovac pasi që gjysma e stafit flasin të dy gjuhët zyrtare të komunës, që lehtëson punën në gjykatë. Si përgjegje insistimit të autoriteteve lokale, u bënë amandamente sipas të cilave gjykata komunale në Novi Sad tash ka degë në Bački Petrovac, Beočin, Žabalj, Sremski Karlovaci (neni. 2, para. 90, Ligji mbi vendet dhe jurdiksionin territorial të zyreve të prokurorive publike, Gazeta zyrtare RS, Nr. 63, 8 nëntor 2002, 42/02).

[17] Më shumë mbi këshillin malazez në pjesën që shqyrton zbatimin e nenit 3 të Konvëntës kornizë.

[18] Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 1/1999 (UNMIK/Reg/1999/01).

[19] Korniza kushtetuese për vetë qeverisje të përkohshme, UNMIK/Reg/2001/9, 15 maj 2001.

[20] Me një rezolutë të veçantë, asambleja e Vushtrrisë ftoi ashkalijtë e zhvendosur që të kthehen. U përgjegjen nja 100 njerëz, por u kthyen për të hasë në probleme strehimi. Nga 127 shtëpi të zëna ilegalisht, 35 shtëpi të ashkalijve vendas nuk janë lëshuar.

[21] 43 fëmijë boshnjakë në fshatin Ljubižda afër Prizrenit nuk kanë shkuar në shkollë për tre muaj gjatë vitit shkollor 1999/2000 pasi që mësimi shte vetëm në gjuhën shqipe, gjuhë të cilën nuk e dinin për shkak se em ehrët kanë shkuar në shkollë në gjuhën serbe dhe nuk është ofruar mësim në gjuhën e tyre.

[22] Shkolal e emsme Mihajlo Pupin në Kovačica,komunë ku sllovakët janë shumicë, ka gjithsejt 14 klasë prej të cilave vetëm 4 ofrojnë mësim në sllovakisht.

[23] Pozitat e Këshillit republikan për mbrojtjen e të drejtave të grupeve kombëtare dhe etnike, RMZ , Nr. 35/01.

[24] Ramiz Zenedi, rom i zhvendosur nga Kosova, jeton në Požarevac, Serbi lindore prej nëntorit 2001 pa kurrfarë dokumentesh. Ai ka aplikuar për letërnjoftim po i kanë thnë se duhet nxjerër certifikatë të lindjes në Nish ku ishte transferuar regjsitri i të lindurve në Kosovë. Nisi nuk është përgjegjur fare e pa këtë ai nuk mund ta gëzojë tyë drejtën seperson i zhvendosun. Alji Berisha, po ashtu rom i zhvnedosun nga Kosova nuk ka qenë në gjendje ta regjistroj lindjen e mbesës e cila kishte lindur gjatë ikjes së familjes nga Kosova.

[25] Pas mbledhjes së dëshmive për këtë rast dhe pas ndihmës romëve që u ishte ndaluar hyrja, FDH ngriti padi për dëme dhe paraqiti ankesë penale, duke e ngarkuar pronarin e qendrës sportive ku gjendet pishina me shkelje të barazisë së qytetarëve. Në padinë civile, Gjykata komunale në Šabac në shkurt 2002 urdhëroi pronarin që publikisht të kërkoj falje në ditoren Politika dhe t’i ndalë diskriminimet e tilla. Dënimi ishte i pari i këtij lloji në jurisprudëncën vendase që në mënyreë joekuivoke përcaktoi se diksriminimi në baza racore ishte qartazi shkelje e të drejtave të njeriut. Përveç kësaj, gjykata pranoi testimin paushall si dëshmi valide të diskriminimit. Momentalisht vazhdojnë procedurat hetuese në këtë rast penal.

[26] Kur bëri deklaratën me të cilën njihte kompetencat e Komisionit kundër torturës të KB për të pranuar dhe shqyrtuar aplikacione nga individët, qeveria Jugosllave caktoi Gjykatën kushtetuese federale si instancën më të lartë të cilës mund t’i ankoheshin personat që pohojnë shkelje të së drejtës së Konventës për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor, e cila vlente vetëm kur të shterreshin të gjitha mjetet ligjore vendase dhe para se të adresohej Komisioni.

[27] Më 14 shtator 2001, policia përdori forcën për të ndaluar një aheng datlindjeje në shtëpine e një ashkalije nga Kosova në një paralagje në Novi Sad, duke e lënduar njërin nga mysafirët.

[28] Miroslav Milić (18) u rrah nga katër policë në Beograd më 5 mars 2001 për ta detyruar ta pranoj se kishte thyer banesën e ish femrës së tij. Ljubica Ristić (14) dhe Dragan Stanić (14) u keqtrajtuan fizikisht nga një polic më 29 qershor 2002 kur ishin duke i larë xhamat e veturave në një udhëkryq të madh në Beograd. Një patrullë policie keqtrajtoi një grup të fëmijëve romë më 22 shtator 2001 kur këta mbledhnin mbeturina letrash në qendër në Novi Sad, duke ia thyer dorën njërit prej djemve.

[29] Policia në Sombor fyu Svetozar Miletić më 26 nëntor 2001, ia konfiskoi 300 DM dhe e rrahu në stacionin e policisë. Boban Spasojević, Čačak, u morr nga policia nga një aheng datlindjeje pasi që nuk e kishte letërnjoftimin dhe u keqtrajtua verbalisht e fizikisht në stacion të policisë.

[30] Gjykata e parë komunale e Beogradit më 7 gusht 2002 vuri dënimin me kusht dhe përfundoi procedurën penale kundër të miturve të cilët e sulmuan dhe lënduan një vajzë rome, Gordana Jovanović. Dy “kokërruar (skinheads)” në Nish u gjobitën me 600 dinarë për rrahjen e një djali rom 15 vjeç, Dragiša Ajdarević, më 8 prill 2000.

[31] Procedura kundër 24 intelektualëve dhe aktivistëve boshnjakë të Partisë për Aksion Demokratik në Sanxhak me akuza të konspirimit për ta rrezikuar integritetin territorial të RFJ ende vazhdon. Gjykimi ka nisë me 31 janar 1994 dhe ka përfunduar me dënimin e të pandehurve më 12 tetor 1994. Më 25 mars 1996, Gjykata supreme e Sërbisë anuloi vendimin dhe urdhëroi rigjykim për shkak të shkeljeve të procedurës. Shumica e të pandehurve ishin në burg për më shumë se tre vjet dhe njëri prej tyre vdiq. Gjykimi i ri nisi më 10 janar 2002, pesë vjet pas vendimit të Gjykatës supreme dhe vetëm pas intervenimit të FDH në Minsitrinë e drejtësisë të Sërbisë. U shtye pafundësisht më 12 mars 2001. Asnjëri prej gjykatësve dhe prokurorëve të përfshier në këtë gjykim të montuar nuk janë përjashtuar.

[32] Familja boshnjake Gojak në Novi Sad ka qenë e keqtrajtuar nga fqinji i tyre Momir Vujić për tre vjet. Deri tash nuk janë bërë padi penale apo asi për sjellje jokorekte kundër z. Vujić.

[33] Igbala Derviši, bishnjake e cila për 23 vjet kishte punuar në departamentin e Çështjeve të Mbrojtjes në komunënb e Plevlesu shkarkua më 13 mars 2000. Vendimi i gjykatës për ta kthyer n ëpunë nuk është zbatuar.

[34] Kaludjerov Laz, fshat shqiptar në komunën e Rozhajës, i cili prej vitit 1999 ëshët i shkretë pasi që pjesëtarë të armatës Jugosllave vranë disa civilë në një kolonë refugjatësh.

[35] Në mars 2002, qeveria malazeze hodhi poshtë kërkesën nga Unioni civili kroat në Kotor për të instaluar një TV repetitor për t’ia mundësuar komunitetit që të maër programe të Televizionit shtetëror kroate.

[36] Marrëveshja për ryetarin dhe Qeverinë e Kosovës, Seksioni II, pika 8, 28 shkurt 2002.

[37] Xhemail Fetahi, shqiptar i cili sulmoi familjen Agović në kopshtin e tyre në Banjën e Pejës më 9 mars 2002 u dënua me një muaj burg.

[38] "... Pjesëmarrja e shqiptarëve në drejtimin e shkollave, caktimin e drejtorëve dhe bordeve të shkollave; duke e bërë të mundur me ligj krijimin e institucioneve speciale arsimore që do të përqëndroheshin në planprograme, dhe tekste shkollore për shkolla fillore e të mesme në gjuhën shqipe; themelimi i një Komisioni special për arsim (Serbi-Kosovë) i cili do të rregullonte çështjen e arsimit të shqiptarëve vendas në shkollat e mesme që nuk ekzistojnë në luginën e Preshëvës dhe në institucionet shkollore të larta dhe sipërore në Kosovë; nostrifikimi i të gjitha diplomave dhe certifikatave të marra nga shkollat e mesme dhe të larta në Kosovë dhe në Universitetin e Prishtinës në periudhën 1991-2001; dhe përshpejtimi i nostrifikimit të diplomave nga universitetet në Shqipëri dhe nga vendet tjera me anë të një vendimi special të Minsitrisë së arsimit; ofrimi i qasjes së barabartë për studëntë shqiptarë në fonde për standardin jetësor të studentëve; ndërtimi dhe rindërtimi i ndërtesave shkollore dhe dhënia e pajisjve për modernizimin e procesit mësimor..."

[39] Shkolla fillore Trifun Dimić në Podgoricë ka rreth 80 studentë romë, dhe një çerdhe ku shkojnë 60 fëmijë romë. Shkolla ofron një prej programeve më të mira të arsimit alternativ për romët.

[40] Duke u thirrë në nenin 45 të Ligjit për Organizmin territorial të Republikës së Serbisë dhe vetqeverisjen lokale (gazeta zyrtare RS, Nrt. 47/91, 79/92 dhe 47/94) dhe nenin 29 të Ligjit mbi Qeverinë e Republikës së Sërbisë (Gazeta zyrtare RS, Nrt. 5/91 dhe 45/93), më 10 korrik 1997 qeveria serbe morri përsipër qeverisjen lokale në komunën e Novi Pazarit. Diçka e ngjashme ngjau edhe me komunën e Tutinit. Zyrja e prokurorit publik të Serbisë sfidoi kushtetutshmërinë e neneve për statustin e komunave të cilët thonë se "komuna gjendet në territorin e Sanxhakut", se "boshnjakët janë popullata shumicë ", pas futjes së gjuhës boshnjake në përdorim zyrtar dhe zgjedhjes së bërë më 28 mars, "përmendja e parë e dokumentuar e pushtetit Osman në këtë komunë," si dita e Tutinit. Zyrja e prokurorit po ashtu sfidoi flamurin dhe amblemën e Tutinit pasi që komunat si njësi territoriale nuk kanë të drejtë përcaktojnë këto simbole. Më 11 janar 2001, Gjykata supreme unanimisht hodhi poshtë nenet e kontestuara si jokuhtetutuese. Në vendimin e saj ajo tha se emërtimi "boshnjakë" nuk paraqitej në regjistrimin e vitit 1991 as në Serbi as në Jugosllavi,dhe tha se nuk ka arsye sociologjike apo linguistike për emërimin e gjuhës boshnjake si "gjuhë standarde të muslimanëve të sotëm, e cila është variant autentik i gjuhës serbe."

[41] Përfaqësuesit e listës për Sanxhak dy herë diskutuan me Kryeministrin serb pjesëmarrjen e boshnjakëve në qeverinë serbe (një post ministerial). Nuk u arrit kurrfarë marrëveshjeje.

[42] Duke fituar 48.41% të votës, Partia Shqiptare e Veprimit Demokratik (PDD) siguroi 18 vende në Kuvendin e Preshevës, e menjëherë mbas saj erdhi partia tjetër shqiptare- Partia e Unionit Demokratik të Shqiptarëve me 11 vende. PDD fitoi 11 vende në kuvendin e Bujanocit ndërsa Partia e Unionit Demokratik të Shqiptarëve vetëm një. PDD ka pesë vende në kuvendin e Medvegjës.

[43] "Përbërja etnike e Vojvodinës u ndryshua po ashtu nga emigrimi masiv i kroatëve të Vojvodinës si rezultat i trysnive të ndryshme, përfshi edhe dhunën fizike." Samardžić, Miroslava, Pozita e pakicave në Vojvodinë, Qendra për reagimin kundër luftës, Beograd 1999, f. 43.