Izveštaj

o sprovođenju

Okvirne konvencije za zaštitu  nacionalnih manjina

u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu

 

 

Sadržaj

 

 

 

1.Uvodne napomene ................................................................................................................ 3

2.SR Jugoslavija  i međunarodno pravo ............................................................................... 4

3.Primena Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina

(prikaz po odredbama) ........................................................................................................... 6

 

Član 3. Sloboda nacionalnog opredeljivanja i izjašnjavanja  ............................................. 6

1.  Domaći standardi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu ............................................................. 7

2.  Praksa u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu .............................................................................. 8

Član 4. Ravnopravnost i nediskriminacija ........................................................................... 8

1.  Domaći standardi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu ........................................................... 10     

2.  Posebne mere za unapređenje ravnopravnosti ................................................................... 11

3.  Posebne mere za poboljšanje položaja Roma .................................................................... 12

4.  Zabrana diskriminacije u novim zakonima ........................................................................ 12

5.  Domaći standardi i posebne mere na Kosovu .................................................................... 13

Član 5. Kultura, očuvanje identiteta i uzdržavanje od asimilacije .................................. 13

1. Politika i praksa asimilacije ................................................................................................ 15

Član 6. Tolerancija i međukulturni dijalog ........................................................................ 15

1. Nepružanje zaštite licima izloženim nasilju, pretnjama i diskriminaciji ............................ 15

2. Nasilje i diskrminacija nad Romima u Srbiji i Crnoj Gori ................................................. 15

3. Diskriminacija i nasilje nad pripadnicima ostalih nacionalnih manjina u Srbiji i Crnoj Gori .................................................................................................................................................. 18

4.  Unapređenje međuetničke tolerancije na Kosovu .............................................................. 19

5.  Zaštita žrtava diskriminacije i nasilja na Kosovu .............................................................. 20

Član 7. Sloboda udruživanja, mirnog okupljanja, sloboda izražavanja i sloboda misli, savesti i veroispovesti ............................................................................................................ 20

Član 8. Sloboda izražavanja verskih uverenja i sloboda verskog organizovanja ........... 21

Član 9. Pristup sredstvima javnog informisanja i korišćenje sopstvenih sredstava informisanja ........................................................................................................................... 22

Član 10.  Korišćenje manjinskog jezika u službenoj komunikaciji .................................. 23

Član 11. Pravo na korišćenje ličnog imena i privatnih oznaka na maternjem jeziku .................................................................................................................................................. 26

Član 12. Pravo na obrazovanje pripadnika nacionalnih manjina .................................... 27

Član 13. Osnivanje sopstvenih privatnih ustanova za obrazovanje ................................. 29

Član 14. Nastava na maternjem jeziku  .............................................................................. 30

Član 15. Efikasno učešće pripadnika manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima  .................................................................................................... 31

1. Učešće u javnim poslovima ................................................................................................ 31

2. Srbija ................................................................................................................................... 32

3. Crna Gora ............................................................................................................................ 33

4. Kosovo ................................................................................................................................ 35

Član 16.Uzdržavanje od mera koje menjaju odnos stanovništva u mestima gde žive pripadnici manjina  ............................................................................................................... 35

Član 17.Pravo na zasnivanje i održavanje odnosa preko granice i učešće u radu nevladinih organizacija ......................................................................................................... 37

Član 18. Zaključivanje sporazuma o zaštiti manjina i podsticanje prekogranične saradnje  ................................................................................................................................. 37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Uvodne napomene

 

Izveštaj o položaju i pravima nacionalnih manjina u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu, Fond za humanitarno pravo (u daljem tekstu: FHP) je pripremio polazeći od pravnih načela Okvirne konvencije Saveta Evrope za zaštitu nacionalnih manjina (Framework Convention for the Protection of National Minorities)[1]. Cilj izveštaja je da prikaže stvarni položaj nacionalnih manjina u političkom, ekonomskom i kulturnom životu i stepen učešća pripadnika manjina u obavljaju javnih poslova (srazmerna zastupljenost u organima vlasti, direktni politički mandati, učešće u radu pravosudnih i policijskih organa, zastupljenost na sudijskim i drugim funkcijama). Izveštaj FHP ukazuje i na relevantne zakonske i administrativne mere koje utiču na sadržaj i ostvarivanje manjinskih prava.

 

Istraživanjem su obuhvaćene članice jugoslovenske federacije, Srbije i Crne Gore. Posebno su istraženi Vojvodina, Sandžak i područje opština Preševo, Bujanovac i Medveđa, u kojima su do polovine 2001. godine vođeni oružani sukobi. Izveštaj se odnosi i na Kosovo, pod upravom administracije Ujedinjenih nacija (UMNIK) koja efektivno primenjuju norme međunarodnog prava[2]. Ustavnim okvirom za Kosovo izričito je predviđeno da su i institucije samouprave na Kosovu obavezne da se u oblasti ljudskih prava (Sekcija 2, Ustavnog okvira) pridržavaju međunarodno priznatih standarda uključujući i ona prava i slobode koje su utvrđene u Okvirnoj konvenciji za zaštitu nacionalnih manjina (Ustavni okvir, član 3.2. tačka h). 

 

U ime Vlade SR Jugoslavije Okvirnu konvenciju je 11. maja 2001. godine potpisao Savezni ministar za nacionalne i etničke zajednice. Posle ratifikacije u Saveznoj skupštini, Konvencija je za SR Jugoslaviju, kao državu nečlanicu Saveta Evrope, na osnovu člana 29. stav 2. stupila na snagu 1. septembra 2001. godine. U vršenju nadzora nad primenom Okvirne konvencije Komitet ministara Saveta Evrope posebnu važnost pridaje prvom državnom izveštaju o načinu i obimu njene implementacije koji država ugovornica treba da podnese Savetu Evrope[3].

 

Pružajući pravnu pomoć žrtvama diskriminacije i torture pred domaćim sudovima i međunarodnim telima FHP u okviru svoje strategije sistematski prati poštovanje konvencija o ljudskim i manjinskim pravima. O istraženim slučajevima diskriminacije, torture i kršenja manjinskih prava, FHP obaveštava javnost kroz svoje izveštaje i saopštenja. FHP posebno nastoji da objektivno i dokumentovano ukaže na primere direktne i indirektne diskriminacije zbog etničkog porekla. Na osnovu takve strategije, iskustva i tehnike istraživanja FHP je pripremio i ovaj alternativni izveštaj o primeni Okvirne konvencije za zaštitu prava nacionalnih manjina.

 

SR Jugoslavija je u odnosu na druge zemlje regiona pet godina kasnije pristupila Okvirnoj konvenciji[4]. Razumljivo je da za godinu dana SR Jugoslavija nije mogla doneti sve zakone radi ispunjenja obaveza preuzetih pristupanjem Okvirnoj konvenciji. Usvajanjem saveznog Zakona o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina 26. februara 2002. godine u unutrašnjem pravu je stvoren pravni okvir za implementaciju najvažnijih principa manjinske zaštite iz Okvirne konvencije. Usklađivanje zakona i podzakonskih akata koji u jugoslovenskom pravnom sistemu regulišu manjinska prava ili svojim odredbama utiču na ostvarivanje prava nacionalnih manjina tek predstoji.

 

Donošenjem Ustavnog okvira za privremenu samoupravu na Kosovu najveći broj garanacija u oblasti manjinskih prava je preuzet iz Okvirne konvencije. Vlasti u Srbiji uglavnom insistiraju na striktnoj primeni Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti UN-a, smatrajući da Ustavni okvir ne pruža dovoljnu zaštitu pripadnicima srpskog naroda na Kosovu. Pri tome se zvanično ističe podatak da se od juna 1999. godine do danas, od ukupno 226.000  raseljenih kosovskih Srba, na Kosovo vratilo svega 126 građana.

 

2. SR Jugoslavija  i međunarodno pravo

 

SR Jugoslavija je konstituisana 1992. godine kao savezna država sa dve republike članice[5] – federalne jedinice - Srbijom i Crnom Gorom, dve od nekadašnjih šest republika iz sastava bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Ustavni sistem SR Jugoslavije čine tri ustava i to: jugoslovenski Ustav iz aprila 1992. godine, Ustav Srbije iz septembra 1990 godine i Ustav Crne Gore iz 1992. godine. Ova tri ustavna dokumenta  međusobno su neusklađena. To se posebno odnosi na Ustav Republike Srbije, koji je donet pre federalnog Ustava. Zbog toga je i veći broj zakona republika članica neusaglašen sa saveznim zakonima, a najvažnije savezne zakone (KZ SRJ, savezni Zakon o manjinama i drugi) Crna Gora ne primenjuje.

 

Važeći ustavi SR Jugoslavije, Srbije i Crne Gore, definišu ove države kao zajednice zasnovane na ravnopravnosti i jednakosti građana, a ne kao nacionalne države, što je važna ustavna pretpostavka za određivanje i garanciju prava nacionalnih manjina. SR Jugoslavija je u članu 1. Osnovnih odredbi saveznog Ustava, definisana kao suverena savezna država zasnovana na ravnopravnosti građana i ravnopravnosti republika članica. Republika Srbija je u članu 1. Ustava Srbije određena kao demokratska država svih građana koji u njoj žive i kao država zasnovana na slobodama i pravima čoveka i građanina, na vladavini prava i socijalnoj pravdi, a Crna Gora (član 1.  Ustava RCG) je demokratska, socijalna i ekološka država.

 

Posle saveznih izbora 24. septembar 2000. godine i promena koje su usledile u oktobru 2000. godine, na nivou savezne uprave obrazovano je posebno savezno Ministarstvo za nacionalne i etničke zajednice[6], koje sprovodi aktivnosti u okviru projekta "nove manjinske politike u Jugoslaviji". Nova vlast je  potpisala Okvirnu konvenciju o zaštiti nacionalnih manjina, a Savezna skupština je posle ratifikacije Konvencije, na predlog Savezne vlade usvojila Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kao sistemski akt kojim prvi put celovito uređuje oblast manjinskih prava.

 

SR Jugoslavija se nalazi u procesu političkih  reformi i redefinisanja odnosa u jugoslovenskoj federaciji. U Beogradu je 14. marta 2002. godine u prisustvu Visokog predstavnika Evropske unije za zajedničku spoljnu politiku i bezbednost Havijera Solane potpisan dokument pod nazivom "Polazne osnove za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore". Sporazumom je predviđeno da ustavna komisija, čije članove delegiraju skupštine Srbije, Crne Gore i SR Jugoslavije, (Ustavna komisija ima 27 članova iz svakog parlamenta po devet) pristupi izradi Ustavne povelje kao najvišeg pravnog akta državne zajednice Srbije i Crne Gore. Posebnom odredbom predviđeno je da po isteku perioda od tri godine od usvajanja ustavne povelje, države-članice imaju pravo da pokrenu postupak promene državnog statusa, odnosno istupanja iz državne zajednice.

 

Kao jedna od zajedničkih nadležnosti na nivou zajednice, predviđena je zaštita u ljudskih i manjinskih prava[7]. Aktivnosti postojećeg Saveznog ministarstva za nacionalne i etničke zajednice biće nastavljene o okviru novog Ministarstva za ljudska prava i manjinska prava zajednice Srbije i Crne Gore. Postojeći savezni Zakon o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina će važiti i u redefinisanoj državnoj zajednici Srbije i Crne Gore[8].

 

Komisija za izradu Ustavne povelje nove državne zajednice Srbije i Crne Gore započela je izradu povelje sredinom juna 2002. godine. U sastavu Ustavne komisije od 27 članova samo su četiri  predstavnika manjinskih stranaka[9]. U saopštenju Saveza vojvođanskih Mađara (SVM) od 17. avgusta 2002. godine navodi se da amandmani ove partije nisu podržani od strane većine članova Ustavne komisije i da je neprihvatljivo da predloži ustavne povelje umanjuju nivo kolektivnih manjinskih prava. Predstavnici Bošnjaka iz Sandžaka predložili su da jedna od zajedničkih institucija državne zajednice Srbije i Crne Gore ima sedište u Novom Pazaru. Sem toga, predložili su da se u preambuli Ustavne povelje istakne da su Bošnjaci bili konstitutivni narod u bivsoj SFRJ i da se uspostavi Veće naroda i regija, kao pravni mehanizam koji ce garantovati nacionalnu ravnopravnost u budućoj zajedničkoj državi. Zahtevi Bošnjaka su odbijeni.

 

Odnos prema međunarodnom pravu je načelno uređen članom 16 Ustava SR Jugoslavije. Tim članom je u stavu 1. utvrđeno da SR Jugoslavija u dobroj meri ispunjava obaveze koje proizlaze iz međunarodnih ugovora u  kojima je ona strana ugovornica, a stavom 2. je precizirano da su međunarodni ugovori koji su potvrđeni i objavljeni u skladu s ustavom i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava, sastavni deo unutrašnjeg pravnog poretka. Prethodna Jugoslavija je 1971. godine ratifikovala najvažnije univerzalne međunarodne paktove (Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima koji obuhvata oblast građanskih i političkih prava i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima koji su usvojeni u Generalnoj skupštini UN, 16. decembra 1966. godine, kao i Opcioni protokol uz Međunarodi pakt o građanskim i političkim pravima kojim se omogućava individualno obraćanje nadležnom međunardnom ugovornom telu (Komitet za ljudska prava) u slučaju kršenja prava iz tog međunarodnog ugovora. Međunarodnu konvenciju UN-a o ukidanju svih oblika rasne diskrminacije (ICERD) iz 1965. godine Jugoslavija je ratifikovala 1967. godine. SR Jugoslavija je 27 juna 2001. godine u smislu člana 14. stav 1. Međunarodne konvencije UN-a o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije dala posebnu izjavu o priznavanju nadležnosti Komiteta za eliminaciju rasne diskriminacije da prima i razmatra individualne i grupne aplikacije o povredama prava garantovanih konvencijom. Istovremeno Savezna vlada je odredila Savezni ustavni sud da u poslednjoj instanci razmatra predstavke o kršenju konvencije, nakon što su iscrpljena sva raspoloživa domaća pravna sredstva.

 

Jugoslavija je učestvovala i u donošenju Deklaracije UN-a o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, verskih i jezičkih manjina od 1. decembra 1992. godine[10]. SR Jugoslavija je prihvatila Okvirnu konvenciju Saveta Evope za zaštitu nacionalnih manjina (FCNM), ali ne i Evropsku povelju o regionalnim i manjinskim jezicima[11] od 5. novembra 1992. godine. Nove vlasti su izrazile spremnost da potpišu ovaj dokument.

 

3. Primena Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina

Prikaz prema odredbama:

 

Član 3. 

Sloboda nacionalnog opredeljivanja i izjašnjavanja

 

1. Svaki pripadnik nacionalne manjine ima pravo da slobodno bira da se prema njemu ophode ili ne ophode kao takvom i neće doći u nepovoljan polo­žaj zbog takvog opredeljenja ili vršenja prava vezanih za to opredeljenje.

2. Pripadnici nacionalnih manjina mogu da vrše ona prava i uživaju slobode koje proizilaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj Konvenciji, pojedinačno ili u zajednici s drugima.

 

1. Domaći standardi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu

 

Članom 3. Okvirne konvencije zagarantovano je pravo svakom pripadniku manjine da slobodno odluči da pripada nekoj nacionalnoj manjini. Isti član garantuje svakom pripadniku manjine, da u zajednici sa drugim pripadnicima većine ili manjine vrši prava i uživa slobode koje proizilaze iz načela Konvencije.

 

Ustav SR Jugoslavije članom 45. stav 1. garantuje slobodu izražavanja nacionalne pripadnosti, a članom 45. stav 2. je utvrđeno da niko nema obavezu da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosti. Ovo ustavno rešenje, kao i slicne odredbe republičkih ustava, su od suštinske važnosti za zaštitu nacionalnih manjina. Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina u članu 5. stav 1. izričito utvrđuje da "niko ne može da pretrpi štetu zbog svog opredeljenja ili izražavanja svoje nacionalne pripadnosti ili zbog uzdržavanja od takvog činjenja". Odredbom  stava 2. istog člana Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, zabranjena je svaka registracija pripadnika nacionalnih manjina koja ih protivno njihovoj volji obavezuje da se izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti. U domaćem pravu zbog odbijanja da se nacionalno opredeli niko ne može snositi nepovoljne posledice, jer je u osnovi slobode nacionalnog opredeljivanja mogućnost slobodnog izbora.

 

Ustav Republike Srbije članom 49. jamči slobodu izražavanja nacionalne pripadnosti i istovremeno utvrđuje da niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosti. Na isti način, Ustav Republike Crne Gore u članu 34. stav 2. i 3. jamči slobodu izražavanja nacionalne pripadnosti i takođe precizira da niko nije obavezan da se izjašnjava o svojoj  nacionalnoj pripadnosti.

 

Ustavni okvir za privremenu samoupravu na Kosovu u tački 4.2. garantuje da niko nema obavezu da se izjašnjava kojoj zajednici pripada. Na način kako je to predviđeno u Okvirnoj konvenciji, Ustavni okvir predviđa da pojedinac ne može trpeti nepovoljne posledice zbog svog izjašnjavanja.

 

2. Praksa u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu

 

Pitanja nacionalnog izjašnjavanja se, po pravilu, postavlja kada država organizuje popis stanovništva. Posle odlaganja[12], u aprilu 2002. godine popis je obavljen na teritoriji Srbije. On nije sproveden na Kosovu, a Vlada Crne Gore je u dva navrata odlagala popis, koji će u ovoj republici biti sproveden 2003. godine. Pripadnici bošnjačke zajednice u  Sandžaku su prvi put dobili mogućnost da se izjasne kao Bošnjaci[13]. Na popisu koji je 1991. godine organizovan Bošnjaci su se izjašnjavali kao Muslimani. Za razliku od Srbije gde se jedinstveno izjašnjavaju kao "Bošnjaci", građani muslimanske veroispovesti u Crnoj Gori (delu Sandžaka koji je u Crnoj Gori) se izjašnjavaju kao "Bošnjaci", "Muslimani-Bošnjaci" i "Muslimani". (Matica muslimanska iz Podgorice i njen predsednik Avdul Kurpejović insistiraju na odrednici "Musliman").

 

Popisom iz 1991. godine 21.552 građana u Vojvodini izjasnili su se kao Bunjevci, a 1.866 kao Šokci. Sada se procene o ukupnom broju Bunjevaca znatno razlikuju. Izjave predstavnika vlasti, lokalnih samouprava i predstavnika Bunjevaca i Šokaca pokazuju da vlast nema odgovoran odnos prema rešavanju ovog pitanja[14].

 

U Srbiji je identičan problem sa pripadnicima vlaške nacionalne zajednice. Jedan broj građana koji žive u istočnoj Srbiji sebe smatra isključivo Vlasima, dok drugi deo za svoju matičnu državu smatra Rumuniju i sebe naziva Rumunima. Vlasti SRJ i Srbije nisu podržale nijedno stanovište, ali je najavljeno potpisivanje Sporazuma o zaštiti manjina sa Republikom Rumunijom kojim će se obuhvatiti i pripadnici ove nacionalne manjine.

 

U Dimitrovgradu, opštini naseljenoj bugarskim stanovništvom, oko 95% stanovnika ima bugarska prezimena, ali uprkos tome 45% stanovnika na popisu 1991. godine su se izjasnili kao Srbi, Crnogorci ili Jugosloveni. Podaci popisa 2002. godine u pogledu nacionalne pripadnosti još uvek nisu dostupni javnosti.

 

Problemi identiteta postoje i na Kosovu kod etničkih Roma, Aškalija i Egipćana. Iako se svaka od tri etničke grupe identifikuje kao zasebna, u izveštajima međunarodnih i regionalnih organizacija uobičajeno se o sve tri etničke grupe govori na istom mestu, obzirom na zajedničke karakteristike i položaj u kome se nalaze. U istraživanju njihovog položaja, njihove sličnosti su daleko izraženije nego razlike (jezik, kultura i običaji). Albanci, Srbi i druge etničke zajednice na Kosovu, Rome, Egipćane i Aškalije smatraju jednom istom etničkom zajednicom.

 

Član 4. 

Ravnopravnost i nediskriminacija

 

1. Ugovornice se obavezuju da zajamče pripadnicima nacionalnih ma­njina ravnopravnost pred zakonom i jednaku zakonsku zaštitu. U tom smislu zabranjena je bilo kakva diskriminacija na osnovu pripadnosti nacionalnoj manjini.

2. Ugovornice se obavezuju da usvoje, gde je to potrebno, odgovarajuće mere za unapređenje, u svim oblastima ekonomskog, socijalnog, političkog i kulturnog života, pune i efektivne ravnopravnosti između pripadnika nacio­nalne manjine i onih koji pripadaju većini. U tom pogledu će voditi računa o posebnim uslovima pripadnika nacionalnih manjina.

3. Mere usvojene shodno stavu 2. ne smatraju se aktom diskriminacije.

 

1. Domaći standardi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu

 

Ustavima Jugoslavije, Srbije i Crne Gore, kao i Ustavnim okvirom za privremenu samoupravu Kosova svim građanima, kao i svim pripadnicima nacionalnih manjina i etničkih grupa, zajemčeni su ravnopravnost pred zakonom i jednaka zakonska zaštita. Ustav SR Jugoslavije u odeljku o slobodama, pravima i dužnostima čoveka i građanina proglašava opšti princip jednakosti građana (član 20. stav 1.) a slične ustavne formulacije sadrže i Ustavi Srbije i Crne Gore. Član 20. stav 2. Ustava SR Jugoslavije utvrđuje stav da "su svi pred zakonom jednaki". Takva ustavna garancija za jednakost građana pred zakonom postoji i u republičkim ustavima (član 13. Ustava Republike Srbije i član 15. stav 2. Ustava Republike Crne Gore) i ona podrazumeva jednake mogućnosti građana u korišćenju propisanih zakonskih prava (ličnih, političkih, ekonomskih i socijalnih), jednakost u regulisanju obaveza pred državnim organima (jednakost u dužnostima), a posebno jednakost u postupcima za zaštitu prava pred organima državne vlasti, a pre svega, pred sudovima i organima uprave. Ustav Republike Crne Gore u članu 17. precizira da svako ima pravo na zaštitu svojih sloboda i prava u zakonom utvrđenom postupku, te da se svakome jamči pravo na žalbu ili drugo pravno sredstvo protiv odluke kojom se rešava o njegovom pravu ili na zakonu zasnovanom interesu.

 

Ustavni okvir za privremenu samoupravu Kosova u poglavlju 3 (Ljudska prava) predviđa da sva lica na Kosovu uživaju ljudska prava i osnovne slobode, bez diskrminacije po bilo kome osnovu i u potpunoj ravnopravnosti. Isti član obavezuje sve privremene institucije da se pridržavaju međunarodnih standarda u oblasti ljudskih prava. Jedan od tih standarda je i Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina. Sve odredbe o ljudskim pravima i slobodama na Kosovu se primenjuju neposredno.[15]

 

U Crnoj Gori je članom 76. Ustava obrazovan Republički savet za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, kao posebno telo kojim rukovodi predsednik Republike. Ovo telo nema regulativnu funkciju, a vodi računa o ostvarivanju posebnih prava nacionalnih manjina koja su utvrđena Ustavom Crne Gore u članovima 67. do 76. u odeljku o posebnim pravima pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. Funkcije ovog tela su samo delimično u skladu sa Direktivom EU za sprovođenje principa ravnopravnosti lica bez obzira na njihovo rasno ili etničko poreklo 2000/43/EC od 29. juna 2000. godine, koja u članu 13. govori o telima koja promovisu načelo ravnopravnog tretmana. Takvo državno telo u Ustavu Srbije ne postoji.

 

Parlamenti Srbije i Crne Gore imaju posebna parlamentarna tela koja razmatraju pitanja od značaja za ostvarivanje manjinskih prava (Odbor za međunacionalne odnose Narodne skupštine Republike Srbije,  Odbor za ljudska prava i slobode Skupštine Republike Crne Gore). U svom sastavu ova skupštinska radna tela imaju i predstavnike manjinskih zajednica. Pored Saveznog ministarstva za nacionalne i etničke zajednice, u okviru izvršne vlasti i Vlade Crne Gore ustanovljen je poseban resor državnih poslova u rangu ministarstva za nacionalne i etničke grupe, kojim rukovodi predstavnik manjinske zajednice. U Srbiji ne postoji posebno ministarstvo koje bi se bavilo pitanjima manjinske zaštite. U Vojvodini, pri pokrajinskoj upravi, formiran je Pokrajinski sekretarijat za propise, upravu i nacionalne manjine kojim rukovodi predstavnik mađarske nacionalne zajednice, kao najbrojnije u Vojvodini. Skupština Kosova ima Odbor za prava i interese zajednica koji se sastoji od po dva člana iz svake zajednice na Kosovu koje su izabrane u Skupštinu. Na zahtev bilo kog člana predsedništva Skupštine, bilo koji predloženi zakon podnosi se Odboru za prava i interese zajednica. Odbor može po sopstvenoj inicijativi predlagati zakone i ostale mere u okviru nadležnosti Skupštine, koje bude smatrao odgovarajućim za razmatranje pitanja od značaja za nacionalne zajednice.

 

Saveznim Zakonom o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina u članu 4. stav 1. predviđena je mogućnost organa vlasti u SR Jugoslaviji da, u skladu sa Ustavom i zakonom, donose propise, pojedinačne pravne akte i preduzimaju mere u cilju obezbeđenja pune i efektivne ravnopravnosti između pripadnika nacionalnih manjina i pripadnika većinske nacije.  U  članu 23. stav 1. istog zakona pripadnici nacionalnih manjina i nacionalni saveti nacionalnih manjina, mogu podneti tužbu za naknadu štete nadležnom sudu u cilju zaštite svojih prava. Odredbom stava 2. istog člana precizirano je da su u skladu sa odredbama Zakona o Saveznom ustavnom sudu, Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica i nacionalni savet nacionalne manjine ovlašćeni da ulože ustavnu žalbu Saveznom ustavnom sudu u slučaju da procene da je došlo do povrede ustavnih prava i sloboda pripadnika nacionalne manjine. To pravo mogu koristiti i kada im se obrati pripadnik nacionalne manjine koji smatra da je povređen u svojim ustavnim pravima i slobodama.

 

Ustav Republike Srbije ne predviđa mogućnost podnošenja ustavne žalbe. Članom 113. stav 1. tačka 4. Ustava Republike Crne Gore utvrđeno je da Ustavni sud te Republike, odlučuje i o ustavnim žalbama zbog povrede, pojedinačnim aktom ili radnjom, sloboda i prava čoveka i građanina utvrđenih Ustavom RCG, kad takva  zaštita nije u nadležnosti Saveznog ustavnog suda[16]  i kada nije predviđena druga sudska zaštita. Kada ustavni sud koji vodi postupak po ustavnoj žalbi utvrdi da je pojedinačnim aktom povređena sloboda ili pravo čoveka ili građanina koji su utvrđeni ustavom poništava pojedinačni akt i određuje da se uklone sve posledice koje su iz tog akta proizašle (član 39. stav 1. Zakona o saveznom ustavnom sudu). Zaštita manjinskih prava može da se realizuje i kroz postupke za ocenjivanje ustavnosti i zakonitosti opštih akata koje vodi ustavni sud, dakle, u posebnom ustavnom postupku. U tom smislu je posebno značajno što ustavni sudovi SRJ, Republike Srbije i Republike Crne Gore postupaju i "povodom inicijativa građana, organa i organizacija".[17]  Odluke ustavnog suda u tim postupcima su opšteobavezne i izvršne. Članom 74. stav 2. Ustava Republike Crne Gore utvrđeno je da pripadnici nacionalnih i etničkih grupa imaju pravo obraćanja međunarodnim institucijama radi zaštite svojih sloboda i prava zajemčenih Ustavom.

 

Povreda principa ravnopravnosti građana je sankcionisana u krivičnom zakonodavstvu. Krivični zakon SR Jugoslavije obezbeđuje zaštitu pripadnicima nacionalnih manjina inkriminacijom krivičnih dela iz člana 134. (Izazivanje nacionalne, rasne i verske mržnje, razdora i netrpeljivosti) i člana 154. (Rasna i druga diskriminacija). Krivični zakon Republike Srbije u članu 60. i Krivični zakon Republike Crne Gore u članu 43. inkriminišu povredu ravnopravnosti kao krivično delo koje se sastoji u uskraćivanju prava građana na osnovu razlike u nacionalnoj pripadnosti, rasi, veroisposvesti ili drugim svojstvima, pa i onih prava koja su utvrđena ratifikovanim međunarodnim ugovorima. Radnja izvršenja u ovim krivičnim delima je alterativno određena i može se pojaviti kao uskraćivanje ili ograničavanje prava građana na osnovu navedenih razlika (diskriminacija) ili kao davanje povlastica ili pogodnosti građanima na osnovu tih razlika (favorizovanje). Pored toga, Krivični zakon Srbije u članu 61. prediđa krivično delo narušavanja ravnopravne upotrebe jezika i pisma narodnosti,  u članu 100. predviđa krivično delo izlaganja poruzi naroda i narodnosti.

 

UNMIK administracija je donela Uredbu o zabrani izazivanja nacionalne, rasne, verske i etničke mržnje, razdora ili netrpeljivost (Uredba br. 2000/4 od 1. februara 2000. godine). Prema ovoj uredbi, kažnjivo je izazivanje ili širenje mržnje, razdora i netrpeljivosti između nacionalnih, rasnih, verskih, etničkih ili drugih grupa koje žive na Kosovu. Ako se ovo čini sistematski, zloupotrebom položaja ili ako dođe do teških posledica ili ako se javno izaziva ili širi mržnja između nacionalnih manjina, uništavaju imovina, simbola ili skrnave spomenici ili grobovi, zaprećena je zatvorska kazna do osam godina.

 
2. Posebne mere za unapređenje ravnopravnosti

 

Posebne mere za unapređivanje ravnopravnosti između pripadnika nacionalnih manjina i onih koji pripadaju većini u ovom periodu su donošene uvek naknadno, u cilju rešavanja već nastalog problema.Takve mere su najčeće u opštinama u kojima manjinske zajednice čine većinu na lokalnom nivou. Lokalne vlasti preduzimaju takve mere i to u institucijama čiji je osnivač lokalna zajednica.

 

Usled oružanih sukoba tokom 2000. i 2001. godine, Republika Srbija je donela Plan i program rešavanja krize u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa. Delovi ovog plana sadrže mere za unapređenje ravnopravnosti svih zajednica. Albanska zajednica je u osnovi podržala sprovođenje većine mera, ali je primena mera u praksi nezadovoljavajuća. Prva značajna mera u ovom periodu je bila raspuštanje lokalnih skupština i sprovođenje prevremenih izbora. Skupštine opština Preševo, Bujanovac i Medveđa sada po prvi put odražavaju etnički sastav stanovništva.

 

Neke inicijative za izmenu zakona nisu uvažavale stvarne potrebe pripadnika manjina u pojedinim sredinama koje pripadnici manjina kompaktno i dominantno naseljavaju. Primer ukidanja suda u Bačkom Petrovcu pokazuje ignorisanje potreba slovačke nacionalne manjine[18].

 

Mere koje bi mogle da doprinesu afirmaciji principa ravnopravnosti sadrže i zakoni. Novi Zakon o lokalnoj samoupravi u Srbiji ("Službeni glasnik RS", br. 9/2002) je u članu 63. predvideo osnivanje saveta za međunacionalne odnose koje čine predstavnici svih nacionalnih i etničkih zajednica u nacionalno mešovitim opštinama. Prema odredbama zakona, nacionalno mešovitim opštinama smatraju se opštine u kojima jedna nacionalna zajednica čini više od 5% od ukupnog broja stanovnika ili sve zajednice čine više od 10% prema poslednjem popisu stanovništva u Republici Srbiji. Predstavnike u savetu za međunacionalne odnose mogu imati zajednice sa više od 1% učešća u ukupnom stanovništvu opštine. Savet razmatra pitanja ostvarivanja, zaštite i unapređivanja nacionalne ravnopravnosti, a o svojim stavovima i predlozima obaveštava skupštinu opštine koja je dužna da se o njima izjasni na prvoj narednoj sednici, a najkasnije u roku od 30 dana. Saveti za međunacionalne odnose po slovu ovog zakonu su lokalna tela formirana sa ciljem da se uvaži multietnicka dimenzija nacionalno mešovitih opština i potreba interetničke saradnje. Njihova osnovna uloga je koordinirajuća.

 

U Crnoj Gori je formiran Republički savet za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa[19], dok slični saveti na lokalnom nivou ne postoje.

 

Na Kosovu je decembra 2001. godine na preporuku UNHCR i OEBS osnovan Savetodavni odbor za zajednice. To telo "osigurava da Specijalni predstavnik Generalnog sekretara UN ima dostupne informacije o položaju manjinskih zajednica, kojima će se voditi u ispunjavanju svojih ovlašćenja posle osnivanja Skupštine Kosova". Ovo savetodavno telo daje smernice za politiku, savete i preporuke Specijalnom predstavniku u pitanjima stabilizacije i integracije manjinskih zajednica na Kosovu. U svojim prvim aktivnostima Savetodavni odbor za zajednice je dao smernice u vezi zapošljavanja manjina i slobodu kretanja. U dosadašnjem radu  Savet je smatrao da je najvažnija mera pridobijanje političkog rukovodstva kosovskih Albanaca za pružanje podrške povratku i integraciji pripadnika manjina.

 

3. Posebne mere za poboljšanje položaja Roma 

 

Romi su, pre donošenja Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina bili etnička grupa i formalno u neravnopravnom položaju u odnosu na pripadnike većinske zajednice i u odnosu na pripadnike drugih nacionalnih manjina. Ovim Zakonom Romi su dobili status nacionalne manjine, a član 4. stav 2. Zakona obavezuje organe vlasti da donesu pravne akte i preduzmu mere u cilju "popravljanja položaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini". Na taj način je SR Jugoslavija postala osma zemlja u Evropi koja je zakonom formalno proglasila Rome za nacionalnu manjinu nastojeći da omogući njihovu bolju društvenu integraciju.

 

U cilju preduzimanja afirmativnih akcija prema Romima formirana je Interministarska grupa za prava Roma kojom koordinira Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica, a u koju su uključena različita ministarstva na saveznom, republičkom i pokrajinskom nivou. Savezno ministarstvo za nacionalne i etničke zajednice je polovinom septembra 2002. godine, u okviru svojih aktivnosti, sa predstavnicima međunarodnih organizacija u Jugoslaviji potpisalo Sporazum o formiranju Ekspertske grupe za izradu strategije za integraciju Roma. Do kraja godine će biti sačinjena strategija pune društvene integracije Roma, uključujući i pitanja stanovanja, obrazovanja i zapošljavanja.

 

4. Zabrana diskriminacije u novim zakonima

 

Član 3. Zakona o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina, zabranjuje svaki oblik diskriminacije, na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, jezičkoj osnovi, prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama. U stavu 2. istog člana se zabranjuje organima federacije, republike, autonomne pokrajine, grada i opštine da donose pravne akte ili da preduzimaju mere koje su diskriminatorne. S druge strane, članom 4. stav 1. istog zakona predviđena je mogućnost ovih organa da preduzimaju afirmativne akcije u cilju obezbeđivanja pune ravnopravnosti između pripadnika manjinskih i većinske zajednice. Propisi, pojedinačni pravni akti i mere koje se preduzimaju kao afirmativne akcije ili kao mere pozitivne diskriminacije se ne smatraju aktom diskriminacije (član 4. stav 3. saveznog Zakona o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina). Ovakav stav je usaglašen sa članom 4. stav 3. Okvirne konvencije.

 

Novi zakon o osnovnoj školi u Srbiji u članu 7. sadrži odredbu kojom se zabranjuju aktivnosti u školama kojima se ugrožavaju ili omalovažavaju grupe i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne, jezičke, verske ili polne pripadnosti, podsticanje takvih aktivnosti, kao i fizičko kažnjavanje i vređanje ličnosti učenika. Novi Zakon o radu Republike Srbije u članu 12. propisuje zabranu diskriminacije predviđajući da se lice koje traži zaposlenje, kao i zaposleni, ne može stavljati u nepovoljniji položaj u odnosu na druge na osnovu pola, rođenja, jezika, rase, nacionalne pripadnosti, veroispovesti, itd. Zakon o radiodifuziji Republike Srbije predviđa članom 3. tačkom 6. da se regulisanje odnosa u oblasti radiodifuzije zasniva, između ostalih, i na "načelu zabrane diskriminacije".

 

Pored novih odredbi u pomenutim zakonima, SR Jugoslavija je 27. juna 2001. godine u smislu člana 14. stav 1. Međunarodne konvencije UN o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije dala posebnu izjavu o priznavanju nadležnosti Komiteta za eliminaciju rasne diskriminacije da prima i razmatra individualne i grupne aplikacije o povredama prava garantovanih konvencijom. Istovremeno Vlada Jugoslavije je odredila Savezni ustavni sud da u poslednjoj instanci razmatra predstavke o kršenju konvencije, nakon što su iscrpljena sva raspoloživa domaća pravna sredstva. Međutim, pokazalo se da Savezni ustavni sud, de iure nije državni organ koji može da postupa po predstavkama, jer Zakon o Saveznom ustavnom sudu nije predvideo nadležnost suda da postupa u ovim predmetima. Samom izjavom Savezne vlade nije moguće da se zasniva nadležnost Saveznog ustavnog suda, već je potrebno  da se donese novi ili izmeni postojeći  Zakon o Saveznom ustavnom sudu. Krajem januara 2002. godine FHP je podneo predstavku Saveznom ustavnom sudu kao poslednjoj instanci pre upućivanja predstavke Komitetu UN protiv diskriminacij zbog zabrane pristupa Romima u diskoteku "Trezor" u Beogradu, ali do danas Ustavni sud se nije oglasio. Državni organi nisu pružili adekvatnu zaštitu žrtvama diskriminacije, jer Opštinsko javno tužilaštvo ni posle 18 meseci nije reagovalo na krivičnu prijavu koju je FHP podneo u julu 2000. godine.

 

5. Domaći standardi i posebne mere na Kosovu

 

Celokupna zakonodavna i izvršna vlast na Kosovu uključujući i sudsku administraciju je u kompetenciji Specijalnog prestavnika Generalnog sekretara. Zakoni koji su bili primenjivani na teritoriji Kosova do 24. marta 1999. i dalje se primenjuju ako nisu u suprotnosti sa međunarodnim standardima, mandatom UNMIK-a, Rezolucijom 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija i regulativom donetom od strane UNMIK-a[20]. Ustavni Okvir Kosova[21] nije objavljen na turskom, romskom i bašnjačkom jeziku. Nije predviđeno da se uredbe UNMIK-a objavljuju na ovim jezicima, iako se sve uredbe UNMIK-a obavezno objavljuju na engleskom, albanskom i srpskom jeziku. Regulativom UNMIK-a određene kategorije žalbi o ljudskim pravima prenete su iz juridikcije sudova i prebačene u nadležnost UNMIK-a protiv čijih odluka se ne može uložiti žalba sudskim organima. 

 

Diskriminacije prema manjinskim zajednicama je prisutna u različitim oblastima društvenog života. Prema istraživanjima FHP, diskriminacija je najizraženija u oblasti obrazovanja, upotrebe manjinskog jezika u službenoj kominikaciji i u oblasti zapošljavanja. U svim navedenim oblastima najugroženija je romska populacija. U posebno teskom položaju su raseljeni Romi, Egipćani i Aškalije sa Kosova koji trenutno borave u Srbiji i Crnoj Gori. Pripadnici ove tri etničke grupe diskriminisani su u obe republike, ali je njihov položaj nešto bolji prilikom povratka na Kosovo.[22]

 

Član 5.

Kultura, očuvanje identiteta i uzdržavanje od asimilacije  

 

1. Ugovornice se obavezuju da unapređuju uslove potrebne za održavanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i očuvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta: vere, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa.

2. Bez štete po mere preduzete u okviru svoje opšte integracione politike, ugovornice će se uzdržavati od politike i prakse asimilacije pripadnika nacionalnih manjina protivno njihovoj volji i štiteći ih od svake akcije usmerene ka takvoj asimilaciji.

 

Formalnih ograničenja za negovanje kulture pripadnika nacionalnih manjina nema, iako su manjinske organizacije kulturno-amaterskog ranga u teškom položaju. Organizacije čiji je osnivač opština u boljem su položaju jer im osnivač najčešće pruža i materijalnu podršku. Primera radi, aktivnosti mađarskog kulturnog centra "Nepkor" i "Kulturnog centra Roma" u Subotici, podržani su od organa lokalne samouprave u Subotici.

 

Novim Zakonom o lokalnoj samoupravi u Srbiji je u delokrug opština svrstano pravo opština da osnivaju ustanove u oblasti kulture, kao i obaveza da prate i obezbeđuju njihovo funkcionisanje (član 18. tačka 14). S druge strane, manjinske kulturne ustanove, iako imaju bogatu tradiciju, su u izuzetno teškom položaju (Dom kulture "Doina" iz Uzdina u opštini Kovačica). Iako država ima obavezu da unapređuje uslove za negovanje kulture pripadnika nacionalnih manjina, takve mere nedostaju. Povremeno se i obezbeđuje podrska kulturnim projektima, ali ovakva pomoć nije stalna.

 

Odlukom Savjeta za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa u Crnoj Gori je 2001. godine osnovan Centar za očuvanje i razvoj kulture pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. Osnivanje ovog Centra je u skladu sa članom 5. Okvirne konvencije i predstavlja prvu značajniju meru u oblasti očuvanja manjinskih kultura.

           

Amaterska kulturna društva  su u pojedinim manjim mestima praktično jedini vid kulturnog organizovanja pripadnika nacionalnih manjina. Skoro svako mesto u Vojvodini u kome žive Mađari ima kulturno-umetničko društvo koje se stara o negovanju, očuvanju i unapređenju kulture Mađara. U svim slučajevima najveći problem predstavlja obezbeđenje materijalnih sredstava za rad ovih društava, a pogotovo za organizovanje muzičkih, recitatorskih i pozorišnih manifestacija i susreta. Slična situacija je i sa ostalim manjinama u Vojvodini.

 

Jedina ustanova koja prvenstveno ima za cilj negovanje kulture i nacionalnog identiteta bugarske manjine u Dimitovgradu i Bosilegradu je Kulturno-informativni centar "Caribrod". U okviru kulturne razmene potpisan je sporazum o saradnji sa Narodnom bibliotekom u Sofiji i Protokol o programima sa Skupštinom grada Sofije. U Bosilegradu, drugoj opštini u kojoj je skoncetrisano bugarsko stanovništvo postoji filijala "KIC"-a, koja u okviru svojih aktivnosti jednom mesečno  izdaje informativni bilten "KIC" u tiražu od 2.500 primeraka.

 

Jedna od značajnijih kulturnih institucija Bošnjaka u Sandžaku je Kulturno-prosvetna zajednica Sjenice koja je osnovana 1984. godine i izdaje "Zbornik Sjenice" čije je izdavanje u periodu primene Okvirne konvencije pomaglo Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih manjina i Ministarstvo kulture Republike Srbije. Savezno ministarstvo je, pored toga, finansijski podržalo kulturnu manifestaciju "Književni susreti Muhamed Abdagić" koja se od 1998. godine održava jednom godišnje.

 

Kultura etničkih manjina zbog oružanih sukoba na području opština Preševo, Bujanovac i Medveđa bila je potisnuta u drugi plan. Osnovne kulturne institucije u ovim opštinama su domovi kulture čiji je osnivač opština. U njima nema dovoljno zaposlenih Albanaca (slučaj Bujanovca i Medveđe), a bibliotečki fond čine uglavnom knjige na srpskom jeziku (u Bujanovcu je od 35.000 knjiga, samo 1.000 na albanskom jeziku). Jedino kulturno umetničko društvo Albanaca nastupalo je poslednji put 1997. godine. U periodu od pristupanja Jugoslavije Okvirnoj konvenciji, država nije usvojila nijednu konkretnu meru koja se odnosi na održavanje i razvoj kulture, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa Albanaca u Srbiji. Delimični uslovi koji su stvoreni u opštini Preševo, stvoreni su zahvaljujući organima lokalne samouprave.

 

Za jedan deo bošnjačke dece na Kosovu osnovno obrazovanje na maternjem jeziku nije dostupno zbog čega moraju učiti na albanskom jeziku.[23] Svršeni srednjoškolci iz redova bošnjačke zajednice na Kosovu nemaju mogućnosti da studiraju na svom maternjem jeziku. Roditelji zahtevaju da se deci obezbedi obrazovanje na maternjem jeziku smatrajući da u suprotnom dolazi do kulturne asimilacije. Kod pripadnika turske manjine situacija je povoljnija jer Republika Turska daje stipendije za studije na turskim školama i univerzitetima. Većina romske dece na Kosovu ne pohađaju nastavu. Oni koji pohađaju nastavu, to čine na jeziku koji je većinski u sredini u kojoj se nalaze. Stanje je nešto bolje kod Aškalije i Egipćana koji govore albanski. Sve konkretne mere koje je preduzimala međunarodna zajednica imale su za cilj integraciju manjina, uz istovremeno očuvanje njihovog identiteta. Ove mere su u skladu sa članom 5. Okvirne konvencije.

 

1. Politika i praksa asimilacije

 

Direktne i prinudne asimilacije nema na teritoriji na kojoj je FHP vršio istraživanja, ali različiti postupci vlasti i odsustvo adekvatnih mera dovode do gubljenja identiteta nacionalnih manjina. Praksa u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu pokazuju najviše ovakvih postupaka u oblasti obrazovanja, gde postoji nejednak pristup srednjem i višem obrazovanju na manjinskim jezicima. Pored toga, nijedan od tri obrazovna sistema ne stvara uslove za upoznavanje sa kulturom i tradicijom nacionalnih manjina.

 

Problemi sa osnivanjem odeljenja sa nastavom na manjinskim jezicima najizraženiji su u Vojvodini.[24] U ovim slučajevima, đaci koji se ne upišu u odgovarajuća odeljenja prinuđeni su da nastavu prate na srpskom jeziku. U nekim slučajevima broj časova maternjeg jezika je neadekvatan (bugarska manjina u Srbiji), a u nekim slučajevima nastavni planovi uopšte ne predviđaju manjinski jezik kao maternji (bosanski u Srbiji i Crnoj Gori, hrvatski u Crnoj Gori, romski u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu). Nastavni planovi i programi su i dalje etnocentristički i govore uglavnom o kulturi, istoriji i tradiciji srpskog naroda. Ovakva rešenja dovode do asimilacije (primer izjašnjavanje Bugara i Vlaha na popisu iz 1991. godine).

 

Član 6.
Tolerancija i međukulturni dijalog

 

1. Ugovornice će podsticati duh tolerancije i međukulturnog dijaloga i preduzimaće efikasne mere za unapređenje uzajamnog poštovanja i razumevanja i saradnje među svim ljudima koji žive na njihovoj teritoriji, bez obzira na njihov etnički, kulturni, jezički ili verski identitet, posebno u oblasti obrazovanja, kulture i medija.

2. Ugovornice se obavezuju da preduzmu odgovarajuće mere zaštite lica izloženih pretnjama ili diskriminaciji, neprijateljstvima ili nasilju zbog svog etničkog, kulturnog, jezičkog ili verskog identiteta. 

 

Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica pokrenulo je 2001. godine medijsku  kampanju pod nazivom "Tolerancija", koja ima za cilj da promoviše multikulturalnost. Ministarstvo je osnovalo i Multikulturni centar sa sedištem u Beogradu, čiji je cilj promovisanje kulture manjina. Od maja 2001. godine Savezno ministarstvo nacionalnih i manjinskih zajednica počelo je sa izdavanjem posebnog Biltena koji promoviše interkulturni dijalog. Savezno ministarstvo je objavilo savezni Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kao posebno izdanje, istovremeno na srpskom, engleskom i na devet jezika nacionalnih manjina (albanskom, bugarskom, makedonskom, mađarskom, romskom, rumunskom, rusinskom, slovačkom i nemačkom). Stepen etničke tolerancije najizraženiji je u Vojvodini. Sukobi grupa Bošnjaka i Srba u Sandžaku govore o ozbiljnijim međuetničkim incidentima. Slično stanje je i u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa, gde ni posle oružanog sukoba nema dovoljno saradnje lokalnih Srba i Albanaca.

           

Model nove manjinske politike u rešavanju interetničkih konflikata primenjen je na jugu Srbije. Državno Koordinaciono telo sačinilo je poseban plan za rešavanje krize, koji je podrazumevao prekid sukoba, političku integraciju Albanaca i ekonomsku i socijalnu rekonstrukciju tog područja. Pregovori su vođeni uz posredstvo međunarodne zajednice i rezultirali su postizanjem sporazuma i prekidom sukoba. Uz pomoć OEBS-a, završena je obuka multietničkih policijskih snaga, obzirom da je pre sukoba zanemarljiv broj Albanaca radio u policiji. U opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa su 2002. godine održani prvi lokalni izbori koji su omogućili adekvatno učešće Albanaca u lokalnim strukturama vlasti.  Na zahtev albanske nacionalne zajednice, donet je i savezni Zakona o amnestiji, juna 2002. godine, kojim je predviđeno oslobađanje od izvršenja kazne ili  krivičnog gonjenja lica koja su u periodu od 1. januara 1999. do 31. maja 2001. godine na teritoriji opština Preševo, Bujanovac i Medveđa učestvovala u sukobima.

 

Lokalne skupštine u kojima vlast imaju predstavnici partija nacionalnih manjina održavaju sednice skupštine, koje su posvećene isključivo stanju ljudskih i manjinskih prava u toj opštini (primer Sjenice i Preševa). Ovakva praksa ne postoji u opštinama u kojima je srpska ili crnogorska zajednica u većini. Na Kosovu ovakva praksa postoji i povezana je sa problemom povratka raseljenih lica koja su gotovo uvek pripadnici nacionalnih manjina. Ovakve inicijative rezultirale su i konkretnim merama (Deklaracija Skupštine opštine Vučitrn).

 

U Crnoj Gori se Republicki savjet za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa povremeno sastaje i usvaja stavove i preporuke vezane za ostvarivanje manjinskih prava[25]. Ovi stavovi nisu pravno obavezujući, ali imaju političku težinu. Slične preporuke doneo je i Savetodavni odbor za zajednice na Kosovu.

 

1. Nepružanje zaštite licima izloženim nasilju, pretnjama i diskriminaciji

 

U istraživanjima koje je sproveo FHP zabeležen je veliki broj slučajeva pretnji, diskriminacije i policijske torture prema licima koja pripadaju svim etničkim zajednicama. U najvećem broju slučajeva, žrtve su pripadnici romske zajednice (Srbija, Crna Gora, Kosovo). Pored Roma, u Srbiji su nasilju i diskriminaciji izloženi Albanci i Bošnjaci. Pravo na bezbednost  pripadnika srpske, bošnjačke i goranske zajednice predstavlja jedno od najvećih problema u kosovskom društvu.

 

2. Nasilje i diskrminacija nad Romima u Srbiji i Crnoj Gori

 

Iako su najvišim pravnim aktima proklamovana načela ravnopravnosti i jednakosti, praksa pokazuje  da pripadnici romske zajednice najteže ostvaruju zakonsku zaštitu. Romi su diskriminisani u pristupu javnim mestima, obrazovanju, zapošljavanju, stanovanju, pristupu socijalnim službama. U drastičnim slučajevima Romi ne mogu da ostvare prava na osnovna lična dokumenta (primer Podgorice, Nikšića, Kotora). Prilikom pokušaja da ostvare ovo svoje pravo vređani su od strane službenika ili su u nemogućnosti da ostvare neka druga elementarna prava.[26]

 

Žrtve diskriminacije u pristupu javnim mestima u praksi ne dobijaju sudsku zaštitu zbog nereagovanja suda (slučajevi sprečavanja ulaska u četiri beogradske diskoteke) ili su sudski postupci neopravdano dugi (slučaj pristupa javnim bazenima u Šapcu[27]). U slučaju nedozvoljavanja pristupa diskoteci "Trezor" FHP se obratio Saveznom ustavnom sudu.[28]  Ova najviša sudska instanca nije raspravljala o navodima iz predstavke.

           

Problemi pristupa Roma javnim mestima nekada su kombinovani sa nasiljem privatnih lica. Ovakvo nasilje je najčešće upereno ka Romima raseljenim sa Kosova, koji u komunikaciji koriste albanski jezik. Pored privatnih lica, policija je nezakonito postupala prema Aškalijama koji takođe govore albanskim jezikom.[29] Vlasti Srbije i Crne Gore nemaju jasnu strategiju kojom bi podstakli pripadnike većinske zajednice na veće razumevanje za probleme Roma i posebne uslove u kojima žive. U praksi, često izostaje osuda predstavnika vlasti za akte nasilja i diskriminacije nad Romima.

 

Romi nisu na adekvatan način pravno zaštićeni, jer se sudski postupci odugovlače kada su Romi na strani tužioca, a policija neadekvatno reaguje u slučajevima napada na Rome od strane privatnih lica. Policija često iznuđuje iskaze od Roma, pod pretpostavkom da su oni počinioci krivičnih dela (najčešće krađa), iako izjave dobijene torturom ne smeju biti korišćene kao dokaz u krivičnom postupku, osim protiv lica optuženog za torturu (član 15. Konvencije UN protiv torture).  Iako su u Srbiji podnete brojne krivične prijave za torturu prema Romima od strane policije javna tužilaštva se o tim prijavama uglavnom ne izjašnjavaju. S druge strane, policija i tužilaštva često pokreću postupke protiv Roma i u slučajevima kada su veoma sumnjivi dokazi o počinjenim krivičnim delima.

 

FHP je istražio više slučajeva maltretiranja Roma od strane policije, koja predstavljaju kršenje prava na ljudsko dostojanstvo i prava na telesni integritet. U postupanju policije prema Romima ima nepoštovanja ljudske ličnosti, vređanja na nacionalnoj osnovi i stereotipa da su Romi "rođeni lopovi". U nekoliko slučajeva žrtve su bila romska deca koja su pretučena na ulici[30] ili u policijskoj stanici[31]. Predstavke sa navodima o prekoračenju službenih ovlašćenja policije koje FHP i druge nevladine organizacije organizacije za zaštitu ljudskih prava, upućuju unutrašnjoj kontroli MUP-a Srbije, odbacuju se i ne ispituju na ozbiljan način.

           

Sudovi su počeli da donose presude kojima se policajci osuđuju zbog torture prema Romima, ali presude nisu adekvatne u odnosu na težinu krivičnog dela i propisane kazne. Dve presude donesene povodom napada privatnih lica, takođe su neadekvatne.[32] U ovako okončanim slučajevima, presude se donose i posle nekoliko godina, što dodatno obeshrabruje žrtve.

 

Romi u Srbiji žive u nelegalnim, komunalno i građevinski izdvojenim naseljima, bez osnovne infrastrukture i higijenskih uslova. Primeri  koje je zabeležio FHP potvrđuju nebrigu državnih organa prema Romima u postupcima iseljavanja. U takvim situacijama iseljeni Romi nalaze nove nelegalne lokacije sa kojih, po pravilu ponovo bivaju iseljeni (naselje "Stari Aerodrom", naselje u Zimonjićevoj, naselje u Zvečanskoj).   

 

Problem stanovanja Roma u Crnoj Gori, bar u pojedinim sredinama, je donekle ublažen. Lokalne vlasti u nekim gradovima su dozvoljavale da Romi grade svoja naselja na zemljištu koje je vlasništvo Skupštine opštine (dva naselja u Bijelom Polju) ili su obezbeđivali alternativni smeštaj (Cetinje). U nekim slučajevima Romi su sami pronalazili smeštaj u napuštenim objektima, a lokalne vlasti su svojim odlukama (npr. izdavanje lične karte) prihvatale ovu činjenicu (Herceg Novi, Kotor). Veliki broj Roma i danas živi u improvizovanim kućama, bez vode, struje i kanalizacije.

 

Žrtve diskriminacije u oblasti stanovanja su najčešće raseljeni Romi sa Kosova. Velika većina od gotovo 7.000 raseljenih Roma nema adekvatni smeštaj. Većina porodica živi u organizovanom porodičnom smeštaju (Konik, Vrela Ribnička), jedan deo u naseljima u kojima inače žive domicilni Romi (Cetinje, Budva, Nikšić), dok su u najtežem položaju raseljeni koji žive na gradskim deponijama (deponija Lovanja, gradska deponija u Pljevljima). Raseljeni Romi se lošije tretiraju od raseljenih ne-Roma (naselje "Safari" u Ulcinju). Romi koji žive u naseljima ili u privremenom smeštaju suočavaju se često sa nedostatkom vode ili struje. U naseljima gde vode i struje ima, često postoje problemi u snabdevanju ili kvalitetu (Cetinje, Bijelo Polje).

 

Diskriminacija Roma prilikom zapošljavanja postoji u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu (slučaj Nataše Stević iz Kragujevca).

 

 

3. Diskriminacija i nasilje nad pripadnicima ostalih nacionalnih manjina u Srbiji i Crnoj Gori

 

Bošnjaci u Sandžaku bili su žrtve povreda prava na telesni integritet tokom 90-ih godina. Počinioci su najčešće bili pripadnici policije većinskog naroda. Neki od postupaka povodom ovih slučajeva nikada nisu pokrenuti, a drugi su pokrenuti nekoliko godina posle događaja (postupanje po krivičnim prijavama Sandžačkog odbora za ljudska prava). Bošnjaci ne uživaju jednaku pravnu zaštitu u slučajevima koji su imali etničku pozadinu, kao što je slučaj suđenja u Novom Pazaru ("slučaj dvadesetčetvorice", kamenovanje kuće u Prijepolju) ili se postupci bez potrebe odugovlače (slučaj policijske torture nad Hajdarevićem i Kamberovićem je okončan posle osam godina). Sudski predmeti koji se tim povodom vode se uglavnom ne rešavaju, postupanje po zahtevima i izvođenje sudskih radnji je sporo, a pravnosnažnih presuda je veoma malo. Jedan od najvećih političkih procesa u Srbiji još uvek nije okončan (slučaj dvadesetčetvorice)[33]. Bošnjaci u drugim delovima Srbije i Crne Gore ne mogu da ostvare adekvatnu zakonsku zaštitu u slučajevima kada su izloženi nasilju i diskriminaciji.[34]

 

Bošnjaci i Albanci koji su otpuštani sa posla za vreme prethodnog režima još uvek nisu dobili zakonsku zaštitu. U većini slučajeva nastupila je zastarelost. Neki postupci nisu okončani ni posle nekoliko godina, a u nekim slučajevima presuda nije sprovedena.[35]

 

Diskriminacija pripadnika albanske nacionalne zajednice u Srbiji bila je najizraženija tokom 90-ih godina. Od pristupanja SRJ Okvirnoj konvenciji, FHP je istražio slučaje ugrožavanja telesnog integriteta od strane policije. U slučajevima nasilja, pretnji i diskriminacije prema Albancima, policija u Srbiji ne sprovodi nepristrasnu istragu. Diskriminacija u obrazovanju, upotrebi jezika, učešću u javnim poslovima je još uvek prisutna. U ovim oblastima ona se javlja zbog nepromenjenih zakonskih rešenja i zbog nespremnosti republičkih vlasti Srbije na suštinske promene u ovim oblastima. Albanci u Crnoj Gori nisu u većoj meri izloženi pretnjama i aktima neprijateljstava. Izuzetak je ponašanje pripadnika Vojske Jugoslavije.[36]

 

Raspadom bivše SFRJ Hrvati u Srbiji (Srem i Bačka)  i Crnoj Gori (Boka Kotorska) prvi put su u svojoj istoriji dospeli u položaj nacionalne manjine. Od 1991. godine pod pritiscima Republiku Srbiju je napustilo oko 30 hiljada Hrvata. Pripadnici hrvatske zajednice u Vojvodini i Crnoj Gori nemaju jednak položaj pred zakonom.[37] Oni su i dalje izloženi pritiscima bez adekvatne reakcije policije (anonimno pismo Mili Franović-Martinović, napad na ekipu Hrvatske televizije u Kotoru).

 

4. Unapređenje međuetničke tolerancije na Kosovu

 

Na Kosovu je nedostatak međuetnicke saradnje najuočljiviji. Saradnja između većinske albanske i drugih zajednica nije zadovoljavajuća. Napori međunarodne zajednice su stalni (primer Karneval zajednica u Uroševcu-Ferizaju i Multietnički koncert u Gnjilanu), ali rezultati nisu zadovoljavajući. Suprotno Rezoluciji 1244 SB UN-a, i dalje funkcionišu paralelni sistemi koji sprečavaju promovisanje tolerancije, razumevanja i saradnje Albanaca i pripadnika drugih manjinskih zajednica na Kosovu. Od formiranja Privremenih institucija samouprave na Kosovu, predstavnici vlasti su davali izjave kojima se podržava povratak i integracija manjina u kosovsko društvo[38]. Civilni sektor ima najznačajniju ulogu kao promoter tolerancije.

 

5. Zaštita žrtava diskriminacije i nasilja na Kosovu

 

Na Kosovu se i dalje dešava veliki broj povreda prava na telesni integritet Bošnjaka, Srba, Goranaca i Roma. Specijalni predstavnik Generalnog sekretara, doneo je uredbu br. 2000/4 o sprečavanju podsticaja mržnje, nacionalne, rasne, verske i etničke podele. Za sva lica koja krše ovu uredbu predviđene su kazne do 10 godina zatvora. FHP je istražio slučajeve etnički motivisanog nasilja u kojima su žrtve najčešće Bošnjaci, Srbi, Goranci i Romi (sela Plametina i Osojane). Mnogima od njih je ograničena sloboda kretanja i njihovi životi mogu biti ugroženi kada putuju u druga mesta na Kosovu (napad na Srbe iz sela Osojane). U posmatranom periodu, policija je u više slučajeva identifikovala počinioce, kojima je suđeno. Kazne u ovim slučajevima najčešće nisu adekvatne.[39]

 

Diskriminacija pripadnika nacionalnih manjina na Kosovu naročito je izražena u oblasti zapošljavanja, upotrebe maternjeg jezika, obrazovanja i zdravstva. U okolnostima teške ekonomske situacije na Kosovu, najčešće žrtve diskriminacije su pripadnici nacionalnih manjina. Diskriminacija u zapošljavanju je najprisutnija prilikom prijema u radni odnos i reorganizacije u okviru nekog preduzeća ili javne ustanove. Zbog nedovoljnog znanja albanskog jezika, pripadnici manjinskih zajednica nisu u situaciji da konkurišu za neka radna mesta.

 

Član 7.

Sloboda udruživanja, mirnog okupljanja, sloboda izražavanja i sloboda misli, savesti i veroispovesti

 

Ugovornice će obezbediti poštovanje prava svakog pripadnika nacionalne manjine na slobodu mirnog okupljanja, slobodu udruživanja, slobodu izražavanja i slobodu misli, savesti i veroispovesti.

 

Sloboda udruživanja, mirnog okupljanja, sloboda izražavanja i sloboda misli, savesti i veroispovesti su garantovane ustavima Srbije, Crne Gore i SRJ, kao i Ustavnim okvirom za Kosovo. Udruživanje građana je slobodno, a ne mogu se osnivati organizacije čiji su ciljevi usmereni na kršenje garantovanih sloboda i prava i raspirivanje nacionalne, rasne i verske mržnje i netrpeljivosti.

 

Ostvarivanje slobode udruživanja u praksi nailazi na prepreke i formalnosti koje odlazu upis u registar manjinskih društava i organizacija (slučaj romske organizacije "Pharo Drom"). Iako obavezni da upis izvrše u roku od 30 dana, nadležni organi često kasne sa izdavanjem rešenja o upisu (primer Društva za nauku, kulturu i umetnost Bošnjaka "Ikre").

 

Sloboda političkog udruživanja pripadnika manjina je garantovana i u praksi se poštuje. Političko organizovanje pripadnika nacionalnih manjina je različito, ali svaka nacionalna manjina u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu ima nacionalnu političku partiju. U nekim slučajevima one na izborima dobijaju gotovo sve glasove svojih sunarodnika (Albanci, Mađari, Bošnjaci u Srbiji), a negde su pripadnici manjina gotovo potpuno okrenuti građanskim partijama (Bošnjaci u Crnoj Gori). U drastičnim slučajevima pripadnici manjina glasaju i za stranke desnice (Bugari u opštini Bosilegrad).

 

FHP nema podataka o kršenju slobode misli, savesti i veroispovesti pripadnika nacionalnih manjina od septembra 2001. godine

 

Član 8. 

Sloboda izražavanja verskih uverenja i sloboda verskog organizovanja

 

Ugovornice se obavezuju da priznaju svakom pripadniku nacionalne manjine pravo da slobodno izražava svoja verska uverenja i da osniva verske ustanove, organizacije i udruženja.

 

Pripadnici nacionalnih manjina imaju mogućnost da slobodno izražavaju svoja verska uverenja. Međutim, zakonima i podzakonskim propisima brojna prava se daju isključivo "tradicionalnim verskim zajednicama", a jedno od važnih je i pravo organizovanja verske nastave u javnim skolama.

 

Ustavi Jugoslavije, Srbije i Crne Gore garantuju slobodu verovanja, odnosno, slobodu javnog i privatnog ispovedanja vere. Male verske zajednice su ugrožene zbog pritiska od strane velikih verskih zajednica, a njihov rad je često izložen pritiscima, pretnjama i napadima (skrnavljenje verskih objekata, ispisivanje uvredljivih grafita i slično).

 

Verska nastava u školama u Srbiji je uvedena aktom Vlade Srbije, "Uredbom o organizovanju i ostvarivanju verske nastave i nastave alternativnog predmeta u osnovnoj i srednoj skoli". Prilikom uvođenja verske nastave u osnovne škole nije se vodilo računa o ravnopravnosti svih verskih zajednica, već su favorizovane tradicionalne crkve i verske zajednice (Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica, Katolička crkva, Slovačka evangelistička crkva, Jevrejska zajednica, Reformatska hrišćanska crkva i Evangelistička hrišćanska crkva). Na ovaj način diskriminisane su druge verske zajednice nacionalnih manjina (primer Rumunske pravoslavne crkve). Predstavnici većinske Srpske pravoslavne crkve u nekim slučajevima su vršili otvorene pritiske u pogledu izjašnjavanja učenika za pohađanje časova veronauke (slučaj u Beočinu).

 

U praksi postoji i nejednak tretman verskih zajednica u pogledu izgradnje verskih objekata, ali i slučajeve gde se građani jedne verske i nacionalne pripadnosti obavezuju da učestvuju u izdvajanju za izgradnju verskih objekata druge verske zajednice (slučaj izgradnje pravoslavne crkve u Sečnju)

 

Pripadnicima svih nacionalnih zajednica na Kosovu, omogućeno je slobodno izražavanje verskih ubeđenja i osnivanje verskih institucija. U praksi je ovo ponekad teško ostvarivo usled nedostatka bezbednosti za neke etničke zajednice (srpsku, bošnjačku, romsku).

 

 

 

 

 

 

 

Član 9. 

Pristup sredstvima javnog informisanja i korišćenje sopstvenih sredstava informisanja

 

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju da pravo svakog pripadnika nacionalne manjine na slobodu izražavanja obuhvata slobodu uverenja i primanja i davanja informacija i ideja, na manjinskom jeziku, bez ometanja od strane vlasti i bez obzira na granice. Ugovornice će obezbediti, u okviru svojih pravnih sistema, da pripadnici nacionalnih manjina imaju pristup sredstvima javnog informisanja bez diskriminacije.

2. Stav 1. ne sprečava ugovornice da zatraže odobrenje, bez diskriminacije i na osnovu objektivnih kriterija, za emitovanje radio i TV emisija ili otvaranje bioskopskih preduzeća.

3. Ugovornice neće ometati stvaranje i korišćenje štampanih sredstava javnog informisanja od strane pripadnika nacionalnih manjina. U zakonskim okvirima za radio i televizijske emisije, obezbediće koliko je god moguće, a uzimajući u obzir odredbe stava 1. da pripadnici nacionalnih manjina dobijaju mogućnost stvaranja i korišćenja sopstvenih sredstava javnog informisanja.

4. U okviru svojih pravnih sistema, ugovornice će usvojiti adekvatne mere da se pripadnicima nacionalnih manjina olakša pristup sredstvima javnog informisanja i u cilju unapređenje tolerancije i omogućavanja kulturnog pluralizma.

 

Pristup sredstvima javnog informisanja i informisanje na jezicima manjina garantovan je zakonom. Skupština Srbije usvojila je jula 2002. godine Zakon o radio-difuziji kao prvi zakon u oblasti slobode informisanja od promena vlasti u zemlji. Prema tom zakonu, regulatornu funkciju preuzima nezavisna Agencija za radiodifuziju, u kojoj će jedan od 9 članova biti iz "organizacije koje se prevashodno bave zaštitom slobode govora, prava nacionalnih i etničkih manjina i prava dece". Državna Radio-televizija Srbije će biti transformisana u javni servis.

 

U Vojvodini Televizija Novi Sad pokriva područje cele Vojvodine, a emituje svakodnevno informativne emisija na mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku. Uvedene su i nedeljne televizijske emisije na romskom i hrvatskom jeziku. FHP je u jednom slučaju registrovao povredu prava na informisanje (zabrana emitovanja priloga u emisiji "TV divani"). Sve manjinske zajednice u Vojvodinu, u zavisnosti od brojnosti i interesovanja imaju svoje štampane medije. U ovom pogledu ne postoje formalna i faktička ograničenja.

 

Bošnjaci u Sandžaku imaju pristup velikom broju štampanih i elektronskih medija. Mreža ovih medija najveća je u Novom Pazaru. U opštini Sjenica gde pretežno živi bošnjačko stanovništvo nije omogućeno emitovanje radio programa na lokalnoj radio stanici jer uređaj koji je oduzet 1997. godine još nije vraćen. Na državnoj televiziji ne postoji program na bosanskom jeziku, niti redovne emisije o bošnjačkoj tradiciji i kulturi.

           

Bugari u Srbiji preko kablovskog distributivnog sistema (opštine Dimitrovgrad i Bosilegrad), mogu pratiti tri programa iz Bugarske, kao i lokalnu televiziju čiji je osnivač opština. Od 1999. godine na državnoj televiziji ne emituje se nedeljna informativna emisija na bugarskom jeziku. Bugari u Srbiji nemaju svoje dnevne štampane medije, a dnevne novine iz Bugarske stižu iz Beograda sa nekoliko dana zakašnjena. U nekoliko navrata policija je oduzimala časopise i knjige koje su unošene iz Bugarske. Ovakva praksa nastavljena je i posle pristupanja Jugoslavije Okvirnoj konvenciji.

 

Nedeljnik "Jehona" je jedino štampano glasilo na albanskom jeziku u Srbiji. Magazin je 2001. godine po prvi put primio pomoć od lokalne samouprave u Bujanovcu.  Albanci u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa pre oružanih sukoba u ovom području nisu imali štampane medije, radio i TV stanice na albanskom jeziku. Otvaranjem Radio Preševa i pomganjem privatne radio stanice u Bujanovcu situacija se popravila tokom 2001. godine. Potpisivanjem sporazuma o principima za reorganizaciju javnih medija u opštini Bujanovac omogućeno je Albancima da učestvuju u kreiranju programa javnih medija (program na albanskom na Radio Bujanovcu).

 

Slobodu javnog informisanja u Crnoj Gori štiti Savjet za zaštitu slobode javnog informisanja. Skupština Republike Crne Gore je osnivač i izdavač magazina na albanskom jeziku "Koha Javore". Na području opština Podgorica i Ulcinj ima više privatnih radio i TV stanica koje emituju program na albanskom jeziku. Na području Ulcinja omogućen je i prijem više radio i TV signala iz Albanije. Jedino štampano glasilo Bošnjaka u Crnoj Gori je časopis "Almanah" koji se bavi proučavanjem kulturno-istorijske baštine Bošnjaka (Muslimana) u Crnoj Gori.

           

Na Kosovu je zabeležen veliki broj zahteva pripadnika manjinskih zajednica koji traže otvaranje lokalnih privatnih radio stanica. Bošnjaci i Goranci prizrenskog regiona podneli  su oko 40 zahteva za dobijanje dozvole za rad i radio frekvencije. Pre uspostavljanja administracije Ujedinjenih nacija na Kosovu, jedino glasilo na jeziku Bošnjaka-Muslimana je bila Revija za kulturu, veru i društvo "Selam" koje su srpske vlasti zabranile godinu dana pre povlačenja s Kosova. Bošnjaci i Srbi na Kosovu imaju svoje informativne emisije na lokalnim stanicama i Radio-televiziji Kosova. Emisije su kratke i informativnog su karaktera. Romi na Kosovu imaju samo jedan periodični casopis koji se bavi romskom kulturom. Radio i TV emisije na romskom se više ne emituju. Posle 30 godina, jedini list na turskom jeziku ("Tan") prestao je da izlazi.

 

Član 10.

Korišćenje manjinskog jezika u službenoj komunikaciji

 

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine na korišćenje, slobodno i bez ometanja, svog manjinskog  jezika privatno i javno, usmeno i pismeno.

2. U oblastima koje su tradicionalno ili u znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnih manjina, ukoliko ti pripadnici to zatraže i kada taj zahtev odgovara stvarnoj potrebi, potpisnice će nastojati da obezbede koliko je to moguće, uslove koji bi omogućili da se manjinski jezik koristi u odnosima tih pripadnika i organa uprave.

3. Ugovornice se obavezuju da zajamče pravo svakom pripadniku nacionalne manjine da bude odmah obavešten, na jeziku koji razume, o razlozima hapšenja i o prirodi optužbe protiv njega i da  se brani na tom jeziku, ako je potrebno, uz besplatnu pomoć tumača.

           

Član 49. Ustava SR Jugoslavije jamči pravo da u postupku pred sudom ili drugim državnim organom ili organizacijom koja u vršenju javnih ovlašćenja rešava o njegovim pravima i dužnostima svako upotrebljava svoj jezik i da se u tom postupku upoznaje sa činjenicama na svom jeziku. Prema  Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisma, lokalne zajednice u Srbiji u kojima žive pripadnici nacionalnih manjina utvrđuju kada su i jezici nacionalnih manjina u službenoj upotrebi na njihovoj teritoriji. Ovo pravo su iskoristile uglavnom opštine u kojima partije nacionalnih manjina imaju lokalnu vlast (Sjenica, Bujanovac, Novi Pazar).

 

U Vojvodini je pitanje službene upotrebe manjinskih jezika uređeno članom 10. stav 4. Statuta Vojvodine. Odredbama Statuta je predviđeno da su na području Vojvodine u službenoj upotrebi, pored srpskog jezika i pisma, i mađarski, slovački, rumunski, rusinski i posle najnovijih izmena i hrvatski jezik i pismo. Obavezu upotrebe svih manjinskih jezika ima i Izvršno veće Vojvodine. Doneta je i Odluku o višejezicnim obrascima izvoda iz matičnih knjiga i o načinu upisa u iste na osnovu koje se matična dokumentacija (izvodi iz maticne knjige i uverenja) izdaje i na jezicima nacionalnih manjina na zahtev njihovih pripadnika. Na teritoriji Vojvodine je u 20 opština istovremeno sa srpskim jezikom u službenoj upotrebi i jedan jezik nacionalne manjine, u jedanaest opština su u službenoj upotrebi istovremeno sa srpskim jezikom još dva jezika nacionalnih manjina, dok su u pet opština i gradu Novom Sadu u službenoj upotrebi srpski jezik i tri jezika nacionalnih manjina.

 

Uvođenje hrvatskog jezika u službenu upotrebu u Vojvodini bilo je predmet snažnog osporavanja u pokrajinskom parlamentu, dok u Crnoj Gori u opštinama koje u značajnom broju naseljavaju Hrvati (Kotor, Tivat) nije obezbeđeno službeno komuniciranje na hrvatskom jeziku.

 

U opštini Preševo pored srpskog, u upotrebi je i albanski jezik, a posle promene lokalne vlasti u Bujanovcu i u ovoj opštini je donesena ista odluka. U opštini Medveđa (oko 30% Albanaca) u službenoj upotrebi je srpski jezik i ćirilično pismo. U opštini Bar u Crnoj Gori, gde Albanci učestvuju sa 12,5% u etničkoj strukturi stanovništva, službeni jezik je srpski ali je statutom predviđena mogućnost upotrebe albanskog jezika.

 

Izborni zakoni sadrže obavezu upotrebe manjinskih jezika u izbornom procesu (Zakon o izboru narodnih poslanika i Zakon o lokalnim izborima). Ovakve odredbe u praksi stvaraju probleme i velike materijalne izdatke (primer opštine Bačka Topola).

 

Saveznim Zakonom o objavljivanju saveznih zakona, drugih propisa i opštih akata predviđeno je da se savezni zakoni i drugi propisi koji su od značaja za ostvarivanje sloboda i prava pripadnika nacionalnih manjina objave i na jezicima nacionalnih manjina.

 

U opštinama Bosilegrad i Dimitrovgrad, u kojima većinu čini bugarsko stanovništvo, predviđeno je da su u službenoj upotrebi srpski i bugarski jezik. Ove odredbe se ne primenjuju u praksi jer su svi obrasci koje izdaju skupštine opština i organi republike isključivo na srpskom jeziku (odbijanje zahteva od strane Ministarstva pravde i lokalne samouprave). Po vežećim propisima moguće je unošenje podataka i činjenica (lično ime, adresa, ulica) na jezicima nacionalnim manjina ali je forma i sadržaj svih obrazaca izvoda iz matičnih knjiga (rođenih, umrlih i venčanih) jednoobrazna i na srpskom jeziku. Statut i drugi akti lokalne samouprave obe opštine su na srpskom jeziku.

 

U multietničkim opštinama Vojvodine predviđena je službena upotreba manjinskih jezika što se u praksi i sprovodi. Naprimer, u opštini Alibunar, prema Statutu opštine predviđeno da su u službenoj upotrebi pored srpskog jezika i rumunski i slovački jezik i pismo, dakle, i u pismenom i u usmenom saobraćaju sa predstavnicima lokalne vlasti koriste se manjinski jezici. 

 

U opštinama u Sandžaku gde Bošnjaci čine većinu (Novi Pazar, Sjenica i Tutin) u službenoj upotrebi je bosanski  jezik (član 8. Statuta opštine Tutin iz 2002. godine: "Na te­ri­to­ri­ji Opšti­ne Tutin u slu­žbe­noj upo­tre­bi su ravnopravno bosanski i srp­ski je­zik i latinično i ći­ri­lič­no pi­smo") ali je u opštini Prijepolje gde živi oko 45% Bošnjaka, u službenoj upotrebi samo srpski jezik. Savezni Zakon o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina u članu 11. stav 2. predviđa da će jedinica lokalne samouprave obavezno uvesti u ravnopravnu službenu upotrebu jezik i pismo nacionalne manjine ukoliko procenat pripadnika te nacionalne manjine u toj opštini dostiže 15% prema rezulatatima poslednjeg popisa. 

 

U Crnoj Gori Bošnjaci i Hrvati još uvek nemaju mogućnost korišćenja svog jezika. U Ulcinju, pored srpskog, u zvaničnoj upotrebi je i albanski jezik, i to isključivo u organima koji su pod ingerencijom lokalne samouprave.

 

U parlamentu Kosova sednice se vode na albanskom i na srpskom jeziku. Sva zvanična dokumenta se štampaju i na albanskom i na srpskom jeziku. Sednice Skupštine Kosova i njenih odbora vode se i na albanskom i na srpskom jeziku. Članovima Skupštine iz drugih nacionalnih zajednica dozvoljeno je da se obrate Skupštini ili njenim odborima na svom jeziku i da podnesu dokumenta na razmatranje Skupštini na svom jeziku. Sednice Vlade Kosova i njenih organa vode se i na albanskom i na srpskom jeziku. Sva službena dokumenta Vlade štampaju se i na albanskom i na srpskom jeziku. Članovima Vlade iz drugih zajednica dozvoljeno je da koriste svoj jezik. Turski jezik koji je po ranijoj zakonskoj regulativi bio među službenim jezicima na Kosovu, danas nije službeni jezik. Pripadnicima manjinskih zajednica na Kosovu omogućeno je da se sudski postupci vode na njihovom maternjem jeziku, uz pomoć prevodioca.

 

Novim Zakonom o lokalnoj samoupravi Srbije predviđeno je da se u službenim prostorijama organa lokalne samouprave ističu samo državni simboli i simboli jedinice lokalne samouprave. Savezno mininistarstvo za nacionalne i etničke zajednice je, zajedno sa pokrajinskim Sekretarijatom za propise, upravu i nacionalne manjine, osporilo pred Saveznim ustavnim sudom  član 7. stava 3. republičkog Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisama i član 118. stav 2. republičkog Zakona o lokalnoj samoupravi. Oba zakona su, prema tvrdnji podnosilaca zahteva, u suprotnosti sa saveznim Zakonom o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina jer se "u službenim prostorijama lokalne samuprave mogu istaći samo državni simboli i simboli lokalne samouprave, a ne i manjina, čime je bitno suženo pravo manjina na upotrebu simbola".

 

Savezni ustav je predvideo da SR Jugoslavija priznaje i jamči pravo nacionalnih manjina na upotrebu nacionalnih simbola.  To pravo je po izričitoj ustavnoj odredbi garantovano u skladu sa međunarodnim pravom. Ustav Republike Crne Gore takođe proklamuje pravo na upotrebu i isticanje nacionalnih simbola, ali to pravo priznaje kao pravo pripadnika nacionalnih manjina.

 

Upotreba nacionalnih simbola  je preciznije uređena saveznim Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, koji u članu 16. utvrđuje  da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo izbora i upotrebe nacionalnih simbola i znamenja. Stav 2. člana 16. Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina normira da nacionalni simbol i znamenje nacionalne manjine ne može biti istovetno sa simbolom, odnosno znamenjem druge države. Simbole, praznike i znamenja nacionalnih manjina predložiće njihovi nacionalni saveti. Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina dozvoljava isticanje simbola i znamenja nacionalnih manjina tokom državnih praznika i praznika nacionalne manjine na zgradama i u prostorijama lokalnih organa i organizacija sa javnim ovlašćenjima na područjima na kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, ali da se uz znamenja i simbole nacionalne manjine, pri službenoj upotrebi, obavezno ističu znamenja i simboli Savezne Republike Jugoslavije, odnosno republike članice.

 

Drugačija rešenja su predviđena odredbama republičkih zakona. Zakon o lokalnoj samoupravi Republike Srbije predviđa da se u službenim prostorijama organa jedinice lokalne samouprave ističu samo državni simboli i simboli jedinice lokalne samouprave. Zakon o upotrebi nacionalnih simbola Republike Crne Gore predviđa da se u jedinicama i neposrednim oblicima lokalne samouprave u kojima pripadnici nacionalnih manjina čine većinsko stanovništvo, u danima državnih praznika Republike Crne Gore, ispred objekata organa lokalne samouprave, pored državnih simbola ističu i nacionalni simboli nacionalnih manjina. 

           

Svi najviši pravni akti u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu garantuju obaveštavanje o razlozima hapšenja, na način predviđen u članu 10. stav 3. Okvirne konvencije.

 

Član 11.

Pravo na korišćenje ličnog imena i privatnih oznaka

na maternjem jeziku

 

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da koristi svoje prezime i ime na manjinskom jeziku i pravo na njihovo zvanično priznavanje po modalitetima utvrđenim u njihovom pravnom sistemu.

2. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da na mestima vidljivim za javnost izloži oznake, natpise i druge informacije privatnog karaktera pisane na njegovom maternjem jeziku.

3. U oblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem ljudi koji pripadaju nacionalnoj manjini, ugovornice će nastojati, u okviru svojih pravnih sistema, uključujući, gde je to pogodno, ugovore s drugim državama, a uzimajući u obzir svoje posebne uslove, da tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica i drugih topografskih oznaka namenjenih javnosti budu ispisani na lokalnom jeziku kada postoji dovoljna tražnja za takvim oznakama.

 

Korišćenje sopstvenog imena i prezimena na maternjem jeziku nije prihvaćeno u domaćem pravu na način na koji to predviđa Okvirna konvencija. Svi lični dokumenti i javne isprave vode se na srpskom jeziku, ćiriličnim pismom. Imena i prezimena ne mogu biti ispisana ortografijom maternjeg jezika, već se to čini korišćenjem azbuke srpskog jezika. Ovakva odredba dovodi do neprikladnih, a ponekada i uvredljivih rešenja i negodovanja pripadnika nacionalnih manjina (Albanci, Mađari). U pojedinim slučajevima onemogućeno je korišćenje prezimena u skladu sa tradicijom i jezikom nacionalne manjine (Bugari). Nadležni organi su u ovakvim slučajevima odbijali upis dece u matične knjige (slučaj u Bosilegradu).

 

Korišćenje oznaka privatnog karaktera na maternjem jeziku ne trpi formalna ograničenja. FHP nije zabeležio sprečavanje postavljanja ovakvih natpisa.

 

Postavljanje višejezičnih tabla sa nazivima ulica, mesta i lokalnih naziva povezano je sa upotrebom službenog jezika na lokalnom nivou. Prema Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisma nazivi ulica i trgova, organa i organizacija i drugi javni natpisi ispisuju se na srpskom i na jezicima narodnosti koji su u službenoj upotrebi. U praksi su ovi natpisi postavljeni uglavnom u opštinama gde pripadnici neke nacionalne manjine čine većinu na lokalnom nivou (Subotica, Čoka, Preševo, Ulcinj, Novi Pazar). Ovakve odredbe su najčešće unete u statut skupština opština. Istraživanje FHP pokazuje da se odluka o dvojezičnim natpisima najmanje poštuje od strane republičkih organa. U multietničkim sredinama, natpisi na zgradama ovih organa su, uglavnom, samo na srpskom jeziku.

 

Član 12.

Pravo na obrazovanje pripadnika nacionalnih manjina

 

1. Ugovornice će, gde je pogodno, preduzeti mere u oblasti obrazovanja i istraživanja za negovanje kulture, istorije, jezika i vere svojih nacionalnih manjina i većine.

2. S tim u vezi ugovornice će, između ostalog, obezbediti odgovarajuće mogućnosti za osposobljavanje nastavnika i pristup udžbenicima i olakšaće dodir između učenika i nastavnika raznih zajednica.

3. Ugovornice se obavezuju da unapređuju jednake mogućnosti pristupa obrazovanju na svim stupnjevima za pripadnike nacionalnih manjina.

 

U članu 13. saveznog Zakona o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina predviđeno da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na vaspitanje i obrazovanje na svom jeziku u institucijama predškolskog, osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanje. Istraživanje FHP-a pokazuje da pripadnici nacionalnih manjina nemaju jednak pristup obrazovanju na svim stupnjevima. 

 

Iako je država u sistemu javnog obrazovanja dužna da stvora uslove za ostvarivanje ovog prava na svim nivoima to u praksi nije postignuto. U pojedinim slučajevima školovanje se na manjinskom jeziku obezbeđuje samo do određenog stepena. U okviru osnovnog školovanja u pojedinim slučajevima se nastava na maternjem  jeziku obezbeđuje samo u razrednoj nastavi (od I do IV razreda), a ne i u predmetnoj nastavi (od V do VIII razreda).

 

Posebno je teška situacija za učenike romske nacionalnosti. Zbog neadekvatnih testova, romska deca se i dalje često upućuju na školovanje u specijalne škole (primer škole za decu sa specijalnim potrebama u Boru). U Vojvodini, gde se vaspitno-obrazovni rad u osnovnim školama ostvaruje na pet nastavnih jezika (srpskom, mađarskom, slovačkom, rusinskom i rumunskom), preko 70% Roma je nepismeno ili polupismeno. U poslednje dve-tri godine uočen je porast različitih oblika alternativnog obrazovanja za romsku decu, van redovnih školskih ustanova, uglavnom na inicijativu nevladinih organizacija (primer Bačke Palanke, Obrenovca, Bačkog Monoštora, Podgorice).

 

U drastičnim slučajevima povrede prava na obrazovanje odbijen je upis romske dece (slučaj u Nikšiću) ili je došlo do inicijativa za formiranje etnički čistih romskih odeljenja (Subotica, Beograd, Podgorica). Pripremna i dodatna nastava za romsku decu odvija se uglavnom uz pomoć nevladinih organizacija. Primetan je bolji uspeh dece koja pohađaju ove alternativne oblike nastave, jer učitelji u ovim slučajevima imaju sluha za njihove posebne potrebe.

 

U Srbiji, Zakonom o srednjoj školi, u članu 4. stav 1. je predviđeno da se nastavni plan i program ostvaruje na srpskom jeziku, a član 5. stav 2. predviđa da se nastavni plan i program ostvaruje na jeziku narodnosti ili dvojezično, ako se za to izjasni najmanje 15 učenika u odeljenju prvog razreda. Novim Zakonom o univerzitetu u Srbiji je određeno da se nastava na univerzitetu i fakultetu može izvoditi i na jeziku nacionalne manjine i na nekom od svetskih jezika.  

 

Manjinsko obrazovanje, odnosno, jednak pristup obrazovanju od najnižeg do najvišeg stepena obezbeđen je uglavnom za pripadnike mađarske i slovačke zajednice u Vojvodini. Pripadnici rumunske zajednice u Vojvodini imaju mogućnost pohađanja nastave na rumunskom jeziku u nekoliko osnovnih skola (Vršac, Alibunar, Plandište), i u srednjim školama (Vršac i Alibunar), kao i u odeljenju Više škole za obrazovanje vaspitača u Vršcu i na odeljenju Učiteljskog fakulteta u Vršcu, i na Katedri za rumunistiku Filološkog fakulteta u Novom Sadu.

 

Od školske 2002/2003. godine Odeljenje za društvene delatnosti u Subotici organizovalo je upis u I razrede osnovnih škola na hrvatskom jeziku za područje opštine Subotica. U tri osnovne škole 41 učenik prvog razreda nastavu pohađa na maternjem hrvatskom jeziku. Nastavni program za ovu vrstu nastave izradilo je Hrvatsko akademsko društvo u Subotici, na osnovu saglasnosti pokrajinskih prosvetnih vlasti.

 

Nastava za bugarsku decu u Srbiji organizovana je u opštinama Bosilegrad i Dimitrovgrad. Nastavni plan sadrži pored srpskog, dva časa bugarskog nedeljno. Prilikom upisa u srednju školu, učenici bugarske nacionalnosti popunjavaju obrasce, gde se odlučuju kakav tip nastave žele da pohađaju. Nastava se odvija na srpskom jeziku uz dva časa bugarskog jezika sedmično, jer nije bilo dovoljno zahteva da se nastava odvija na bugarskom jeziku ili dvojezično. Učenicima je omogućeno da maturu polažu na bugarskom jeziku, a to pravo su u 2001. godini iskoristila dva učenika. Učenici srpske nacionalnosti ne popunjavaju upitnik, a nastavni program ne sadrži jedinice o kulturi, tradiciji i istoriji bugarskog naroda.

 

Pripadnici albanske nacionalne zajednice su zbog oružanih sukoba imali delimičan pristup obrazovnim institucijama u toku 2001. godine. Neki školski objekti su korišćeni od strane oružanih formacija, a u drugim je vojska bila stacionirana ranije (primer srednje škole u Bujanovcu). Na teritoriji Srbije nema visokoškolskih ustanova na albanskom jeziku, a do 2001. godine vlasti u Beogradu nisu priznavale diplome stečene na Kosovu. Problem je rešen pismom Ministarstva prosvete Srbije, ali to pismo ne predstavlja pravni akt. Program i plan rešavanja krize u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa ne sadrži nijednu meru za rešavanje brojnih problema u obrazovanju manjina u ovim opštinama. Albanski predstavnici su, zajedno sa svojim zahtevima, izneli i konkretne mere kojima bi se poboljšalo postojeće stanje[40]. Udžbenici za osnovnu i srednju skolu na albanskom jeziku su zastareli. Gotovo svi su, u stvari, prevod srpskih udžbenika, a većina sadrži neadekvatne i uvredljive tekstove za albansku nacionalnu zajednicu. U nekim udžbenicima (npr. muzičko vaspitanje) delovi su napisani ćirilicom. U udžbenicima gotovo da nema elementa kulture i tradicije albanskog naroda.

 

U Crnoj Gori se nastava na albanskom jeziku u osnovnim školama izvodi u opštinama Ulcinj, Podgorica, Bar, Plav i Rozaje, dok se predškolska nastava na albanskom jeziku odvija samo u Ulcinju i Tuzima (Podgorica). Oko 300 učenika albanske nacionalnosti, organizovanih u 14 odeljenja, u Osnovnoj školi "Đerđ Kastrioti - Skenderbeg" u naselju Ostros u opštini Bar slušaju kompletnu nastavu na albanskom jeziku. Obrazovanje na nivou srednje skole na albanskom jeziku ostvaruje se u srednjim školama u Ulcinju, Plavu i Tuzima (Podgorica). Vlada je donela odluku o osnivanju katedre za albanski jezik pri Filozofskom fakultetu u Nikšiću i time odbila zahtev albanskih partija i udruženja da se takva ustanova locira u opštinama gde Albanci čine većinu. Prvi upisni rok na fakultetu nije uspeo. U mesečnom školskom časopisu "Školski biseri" koji izdaju i pomažu ministarstva prosvete Srbije i Republike Srpske i Ministarstvo kulture Crne Gore, a koji je namenjen učenicima osnovnih škola i distribuira se u Srbiji, Crnoj Gori i Republici Srpskoj (BiH), u broju od februara 2002. strane 22 i 23, objavljen je strip u kojem se o Bošnjacima-Muslimanima govori neneprimeran, uvredljiv i neistinit način.

 

Romska i bošnjačka deca su u Prizrenu na Kosovu indirektno diskriminisana u ostvarivanju prava na obrazovanje na maternjem jeziku. Do pre nekoliko godina u Prizrenu je postojala nastava romskog jezika, sada se ne izvodi takva nastava. Prosvetne vlasti na Kosovu nisu omogućile adekvatne uslove za nastavu na bosanskom jeziku što izaziva zabrinutost roditelja (slučaj u Skorobištu, slučaj u selu Rečane).

 

Ministarstva prosvete u Srbiji i Crnoj Gori ne vode računa o osposobljavanju stručnog nastavnog kadra za izvođenje obrazovnog i vaspitnog programa u školama u kojima je većina učenika pripadnika manjinskih zajednica. To posebno važi za rad pedagoško-psiholoških službi po školama sa nastavom na albanskom u Crnoj Gori. U Crnoj Gori postoji problem sa nastavnim kadrom zbog nepriznavanja i sporog procesa nostrifikacije diploma iz Albanije. Udžbenike nastavnici i škole privatno nabavljaju iz Albanije, kao i lektiru na albanskom jeziku.

 

U Zakonu o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima Srbije određeno je da plan udžbenika, koji sadrži vrstu i broj potrebnih udžbenika za ostvarivanje nastavnog plana i programa osnovne i srednje škole i opštu koncepciju udžbenika utvrđuje ministar prosvete. Predviđeno je da se udžbenici štampaju i na jeziku nacionalnih manjina za učenike za koje se obrazovno-vaspitni rad izvodi i na jeziku nacionalnih manjina. Na Kosovu, posle NATO intervencije (1999) nije izdat nijedan udžbenik za učenike na jezicima pripadnika manjinskih zajednica. Deo bošnjačke dece koriste udžbenike iz Bosne i Hercegovine, a Goranci koriste udžbenike iz Srbije.

 

Član 13. 

Osnivanje sopstvenih privatnih ustanova za obrazovanje

 

1. U okviru sistema obrazovanja ugovornice će priznati pravo pripadnika nacionalnih manjina na osnivanje i vođenje sopstvenih privatnih institucija za obrazovanje i osposobljavanje.

2. Vršenje tog prava ne povlači nikakvu finansijsku obavezu za ugovornice.

 

Prema rezultatima istraživanja koje je sproveo FHP još uvek nisu stvoreni adekvatni uslovi za osnivanje privatnih ustanova za obrazovanje pripadnika nacionalnih manjina, pogotova kada se ima u vidu da osnivanje takvih ustanova ne podrazumeva nikakve finansijske obaveze za državu.

 

Registrovano je nekoliko inicijativa koje nisu formalno dovedene do kraja. Zakon o univerzitetu u Srbiji sadrži odredbu u članu 10. stav 1. da univerzitet i fakultet mogu osnovati Republika, pravno lice i fizicko lice, čime formalno mogućnost osnivanja najviših obrazovnih ustanova postoji. U praksi nema dovoljno inicijativa za osnivanje privatnih obrazovnih ustanova od strane pripadnika nacionalnih manjina.

 

U Novom Pazaru otvorena je privatna visokoškolska ustanova – Univerzitet sa četiri fakulteta (pravni, informatički, filološki i ekonomski) i 12 odseka. Inicijativni odbor za njegovo formiranje predvodio je sandžački muftija Muamer ef. Zukorlić, a na svečanosti otvaranja Univerziteta prisustvovao je i ministar prosvete i sporta u Vladi Republike Srbije. Školsku 2002/03. godinu na ovom Univerzitetu upisalo je oko 300 studenata, čime su planirane upisne kvote popunjene.

 

U Srbiji i Crnoj Gori postoje alternativni programi za obrazovanje Roma. Najveći problem je nepriznavanje ovih alternativnih škola od strane državnih organa.[41]

 

Član 14. 

Nastava na maternjem jeziku

 

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da uči svoj manjinski jezik.

2. U oblastima u kojima su tradicionalno ili u znatnom broju naseljeni pripadnici nacionalnih manjina, ako ima dovoljno zahteva ugovornice će nastojati da obezbede, koliko god je moguće i u okviru svojih obrazovnih sistema, da pripadnici tih manjina imaju odgovarajuće mogućnosti da imaju nastavu na maternjem jeziku ili dobijaju časove iz tih jezika.

2. Stav 2. ovog člana primeniće se bez štete po izučavanje zvaničnog jezika ili nastave na tom jeziku.

 

Zakonska regulativa u Srbiji o sticanju opšteg obrazovanja i osnovnoj školi iz 1992. godine u pogledu manjinskih prava je restriktivna. U nameri da reformiše takav obrazovni sistem Skupština Srbije je 25. aprila 2002. godine usvojila Zakon o izmenama i dopunama Zakona o osnovnoj školi čime je i nivo manjinskih prava u oblasti osnovnog obrazovanja podignut. I dalje je, međutim, na snazi rešenje po kome se za pripadnike manjina nastavni plan i program ostvaruje i na maternjem jeziku, ili dvojezično, ako se za upis u prvi razred prijavi najmanje 15 učenika. Kada je manje prijavljenih učenika manjinska odeljenja se mogu formirati samo uz prethodnu saglasnost ministra prosvete.

 

U pogledu broja učenika i davanja saglasnosti za osnivanje manjinskih odeljenja sa manje od 15 učenika ministarstvo postupa u praksi različito: ili je blagonaklono ili sasvim rigidno, u zavisnosti od procene. Pored toga, po zakonu  ministar prosvete donosi nastavne planove i programe, a svojim aktom propisuje način ostvarivanja dvojezične nastave. Učenici u manjinskim odeljenjima koji prate nastavu na maternjem jeziku imaju zakonsku obavezu da savladavaju nastavni plan i program srpskog jezika. U školama u kojima se nastava izvodi na srpskom jeziku učenicima koji su pripadnici manjinskih zajednica škola obezbeđuje uslove za učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture (član 5. stav 5). Takav vid nastave je fakultativan i organizuje se na principu zainteresovanosti učenika da jednom nedeljno po dva časa, najčešće subotom, pohađaju nastavu maternjeg jezika

 

 

Član 15.

Efikasno učešće pripadnika manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima

 

Ugovornice će stvoriti neophodne uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču.

 

Mogućnosti za delotvorno učešće pripadnika nacionalnih manjina u društvenom životu  utvrđene su saveznim Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina. Tim Zakonom  su predviđeni nacionalni saveti nacionalnih manjina kao posebna tela manjinske samouprave u oblasti kulture, službene upotrebe jezika, informisanja i obrazovanja. Istim Zakonom u cilju očuvanja, unapređenja i zaštite nacionalnih, etničkih, verskih, jezičkih i kulturnih posebnosti pripadnika nacionalnih manjina predviđeno je da će Savezna vlada ustanoviti Savezni savet za nacionalne manjine u čijem radu učestvuju predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina.

 

Donesen je i  Pravilnik o načinu rada skupština elektora za izbor saveta nacionalnih manjina (elektorskih skupština). Nacionalni savet nacionalnih manjina je, prema saveznom Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, izborno telo manjinske samouprave koje biraju pripadnici nacionalnih manjina da predstavljaju njihove interese u oblastima službene upotrebe jezika, obrazovanja, kulture i informisanja. Članom 19. stav 7. Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina je predviđeno da saveti odlučuju o pojedinim pitanjima iz tih oblasti, tako da je Zakon stvorio pravnu osnovu i nametnuo obavezu državi da zakonima poveri nacionalnim savetima vršenje pojedinih javnih ovlašćenja u oblastima koje su od značaja za očuvanje identiteta nacionalnih manjina. Proces stvaranja nacionalnih saveta i saveznog saveta za manjine je u toku. Do početka novembra nacionalne savete formirale su mađarska i rusinska zajednica.

 

1. Učešće u javnim poslovima

 

Praksa pokazuje  da se ne može govoriti o efikasnom učešću pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i obavljanju javnih poslova. U opštinama gde procenat manjinskog stanovništva prelazi 80% stanje je zadovoljavajuće (Tutin, Kanjiža, Ulcinj, Preševo…). U ovim opštinama nacionalne manjine učestvuju u lokalnoj vlasti, institucijama i preduzećima čiji je osnivač opština. U malim naseljima koje nastanjuju pripadnici manjina učešće u javnom životu se na dobar način ostvaruje kroz organe mesne samouprave (primer Šida). Međutim, u onim opštinama gde je procenat manjinskog stanovništva ispod 50% retki su slučajevi da je obezbeđeno efiksano učešće predstavnika manjina. U filijalama republičkih organa i javnim preduzećima čiji je osnivač Republika broj pripadnika manjina na rukovodećim mestima je gotovo beznačajan.

 

Slična situacija je i u pravosudnim organima, na sudijskim i tužilačkim dužnostima, iako je u pojedinim opštinama stanje u tom pogledu zadovoljavajuće (primer opština Kovačica i Ulcinj). Najlošija situacija je u pogledu učešća u vršenju poslova policije. U komandnim strukturama se nalazi veoma mali broj pripadnika manjina. Promene koje su učinjene u ovom pogledu su simbolične (postavljanje načelnika u Preševu i Novom Pazaru).

 

 

 

2. Srbija

 

U vreme Miloševićeve nedemokratske vladavine intervencija centralne izvršne vlasti u prostor lokalne samouprave bile su česte, naročito u opštinama koje su multietničke. Skoro da je stvorena "pravna tehnika" ekspresnog ulaženja centralnih organa u lokalnu samoupravu,  zavođenjem  prinudne uprave u opštinama, zanemarujući položaj i prava manjinskih zajednica u lokalnoj zajednici[42].

 

Na lokalnim izborima od 24. septembra 2000. godine Koalicija "Lista za Sandžak – dr Sulejman Ugljanin" je u opštinama Sandžaka gde Bošnjaci imaju apsolutnu većinu osvojila 34 od ukupno 47 odborničkih mandata u opštini Novi Pazar, 34 od ukupno 37 mandata u opštini Tutin, 20 od ukupno 39 mandata u opštini Sjenica. Predsednici u sve tri opštine su bošnjačke nacionalnosti i iz Koalicija "Lista za Sandžak – dr Sulejman Ugljanin. Institucije lokalne samouprave u Sandžaku ne ostvaruju dobru  saradnju sa republičkim organima[43], a predstavnici Bošnjaka iz Sandžaka nemaju odgovarajuće učešće u državnim organima, javnim preduzećima i upravnim odborima (RTS, EPS, NIS i drugo). Bošnjaci u organima policije tek u poslednje vreme dobijaju značajnije učešće. Ministar unutrašnjih poslova Srbije razrešio je 1. marta 2002. godine načelnika policije u Novom Pazaru i na njegovo mesto prvi put postavio Bošnjaka, ali je na novoustanovljeno mesto pomoćnika načelnika istovremeno postavljen Srbin. U saopštenju Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije povodom toga navodi se "da će se prilikom budućeg popunjavanja mesta u MUP-u Srbije voditi računa, između ostalog, i o adekvatnoj zastupljenosti nacionalnih manjina". U OUP-u Sjenica, u sjeničkoj policiji zaposleno je oko 95 policajaca. Među aktivnim policajcima je oko 15 Bošnjaka (16,5%), a ostalo su Srbi, iako Bošnjaci u ovoj opštini učestvuju u etničkoj strukturi stanovništva sa preko 75%.

 

U Sandžaku je organizovano pet opštinskih sudova (Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Priboj i Prijepolje) i Okružni sud u Novom Pazaru. U tri opštinska suda predsednici su srpske nacionalnosti, a u preostala dva su predsednici Bošnjaci. U svih pet Opštinskih sudova, kao i u Okružnom sudu u Novom Pazaru sudijsku dužnost obavlja 46 sudija. Od tog broja 21 sudija je bošnjačke nacionalnosti, a 25 sudija su srpske nacionalnosti. Ukupan procenat Bošnjaka na sudijskim dužnostima je 45,6%. Ovaj generalni podatak o procentualnom učešću Bošnjaka ne odgovara principu srazmerne zastupljenosti u sudskim organima. Zastupljenost Bošnjaka u sudovima je različita. U Sjenici gde živi preko 75% Bošnjaka, predsednik Opštinskog suda je srpske nacionalnosti, a zastupljenost je u proporciji 50:50%. Slična situacija je i u Tutinu gde je učešće Bošnjaka u populaciji opštine preko 95%, predsednik suda je bošnjačke nacionalnosti, a broj sudija Bošnjaka iznosi 60%. U Okružnom sudu u Novom Pazaru  predsednik suda je Bošnjak, a od 9 sudija samo 4 sudije su Bošnjaci. 

 

Od pet opštinskih tužilaštava u četiri su tužioci srpske nacionalnosti, a samo u Opštinskom tužilaštvu u Tutinu je tužilac Bošnjak. U pet opštinskih tužilaštava od ukupno osam zamenika dva su Bošnjaci, a šest su Srbi. Učešće Bošnjaka kao zamenika tužilaca je 25% što ne odgovara principu srazmerne zastupljenosti.  Posebno je ilustrativan primer Opštinskog tužilaštva u Sjenici, gde je tužilac Srbin i jedini zamenik takođe Srbin, iako Bošnjaci učestvuju u strukturi stanovništva opštine Sjenica sa preko 75%. U Okružnom tužilaštvu u Novom Pazaru tužilac je bošnjačke nacionalnosti, a od dva zamenika jedan je Bošnjak, a drugi Srbin. Od ukupno pet zaposlenih lica u Okružnom tužilaštvu četiri su srpske nacionalnosti, a samo jedno lice je bošnjačke nacionalnosti. 

 

Romi u Srbiji nisu dovoljno politički reprezentovani i delotvorno zastupljeni u javnoj vlasti ni na jednom od nivoa vlasti, a posebno ne na višim nivoima. Jedan predstavnik Roma nalazi se na položaju savetnika saveznog ministra za nacionalne i etničke zajednice i u okviru ovog ministarstva rukovodi novoformiranim Odeljenjem za unapređenje položaja Roma. U lokalnoj vlasti u gradu Nišu, Rom je potpredsednik Izvršnog odbora Skupštine opštine. U vojvođanskoj opštini Apatin, koja ima značajnu romsku populaciju, Rom je u Izvršnom odbora ove opštine.

 

U opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa raspuštene su lokalne skupštine koje nisu omogućavale efektivno učesće Albanaca u vršenju lokalne vlasti. Rezultati lokalnih izbora omogućili su konstituisanje novih lokalnih skupština čiji sastav doprinosi delotvornijem učešću predstavnika albanske zajednice u javnom životu[44]. Albanska većina u lokalnim parlamentima Preševa i Bujanovca sada ima mogućnosti da kroz nadležnosti lokalne vlasti unapredi poziciju Albanaca u ovim opštinama, pogotovu, kada se ima u vidu da su u Preševu i Bujanovcu za predsednika opštine pobedili albanski predstavnici (Riza Halimi – u Preševu i Nagip Arifi – u Bujanovcu). Vlast koju čine albanske partije u Preševu primenila je mere "afirmativne akcije" u svojoj lokalnoj samoupravi, dok u Bujanovcu Albanaca gotovo da i nema među zaposlenim u lokalnoj samoupravi.

 

3. Crna Gora

 

FHP je istražujući stepen zastupljenosti bošnjačko-muslimanske populacije u lokalnim parlamentima opština Crne Gore ustanovio da struktura odborničkih mandata ne odgovara etničkoj strukturi opština Bijelo Polje, Pljevlja, Berane, Bar i Podgorica u pogledu zastupljenosti Bošnjaka, dok je u opštinama Rožaje i Plav obezbeđena srazmerna zastupljenost manjinske zajednice. Neodgovarajuća zastupljenost Bošnjaka-Muslimana posledica je, pored ostalog, i okolnosti da Bošnjaci na lokalnim i parlamentarnim izborima glasaju uglavnom za nebošnjake i da su nosioci odborničkih i poslaničkih lista, kao i važnih funkcija u građanskim partijama, Crnogorci. Na nekoliko poslednjih izbornih ciklusa uočeno je da Bošnjaci najveće poverenje iskazuju prema građanskim političkim opcijama (DPS, SDP, LSCG). 

 

Izuzimajući opštine Plav i Rožaje, ne ostvaruje se princip srazmerne zastupljenosti predstavnika manjina. Tako, na primer, u opštini Bar gde živi 13,76% Bošnjaka-Muslimana među javnim lokalnim službenicima svega ih je 1,88%. U Podgorici je 5% Bošnjaka u etničkoj strukturi populacije a svega 1% je zastupljenost u javnim lokalnim službama. U Pljevljima živi 17,6% Bošnjaka-Muslimana a u lokalnoj upravi nije ni izražen procenat zaposlenih lica po etničkoj pripadnosti. U Bijelom Polju ima 41,57% Bošnjaka, a zaposlenih Bošnjaka u lokalnoj upravi je svega 18,44%. Opštine Pljevlja i Berane karakteriše nizak stepen zastupljenosti manjina u organima lokalne uprave, gde najveći broj zaposlenih pripadnika manjina obavlja najjednostavnije poslove tipa kurira, higijeničara, spremačica i slično. 

 

U pravosudnim organima Crne Gore nije obezbeđen potreban nivo zastupljenosti pripadnika manjina, naročito na najvažnijim pravosudnim položajima, osim pravosudnih organa u opštinama Plav i Rožaje.  Tako u opštinskom tužilaštvu u Podgorici svi tužioci i savetnici su Crnogorci, iako je Podgorica etnički mešovita opština i glavni grad Crne Gore. U sudu u Pljevima od ukupno devet sudija samo jedan sudija je bošnjačke nacionalnosti. Osnovno tužilaštvo Pljevlja nema tužilaca Bošnjaka. Činjenice govore da se na višim pravosudnim instancama situacija u pogledu zastupljenosti pogoršava. Viši sud u Bijelom Polju, koji pokriva područje sedam osnovnih sudova, od ukupno 12 sudija svega tri (25%) su Bošnjaci. U državnom tužilaštvu Crne Gore nema tužilaca Bošnjaka. Vrhovni sud Crne Gore broji 23 sudije, od kojih je svega jedan Bošnjak-Musliman, koji je za sudiju Vrhovnog suda izabran pre dva meseca. Propisi Crne Gore kojima je uređen pravosudni sistem ne sadrže odredbe koje bi na bilo koji način regulisale zastupljenost manjina.

 

U opštini Pljevlja načelnik Centra bezbednosti i starešine policije su Crnogorci, a prema etničkoj strukturi zaposlenih u ovom Centru u policiji od 178 zaposlenih njih 12 su Bošnjaci ili 6,74 %; u kriminalističkoj policiji od ukupno 20 zaposlenih njih 2 su Bošnjaci  ili 10 %; u pograničnoj policiji od 51 zaposlenog lica njih 3 su Bošnjaci ili 5,88 %. U Službi upravnih poslova od 19 zaposlenih njih 2 su Bošnjaci ili 10,52 %. U opštini Rožaje, gde većinski žive Bošnjaci, u odeljenju bezbednosti, od 154 zaposlena policajca 65% policijskoj sastava su Bošnjaci, što u osnovi odgovara etničkoj strukturi ove opštine, za razliku od opština Bijelo Polje, Plav, Podgorica i Bar gde zastupljenost pripadnika Bošnjaka-Muslimana nije odgovarajuća. 

 

U Skupštini opštine Ulcinj predsednik je Albanac, dva potpredsednika su takođe Albanci, kao i sekretar Skupštine opštine. Skupština opštine Ulcinj broji 33 odbornika, od čega su 28 Albanci. U Skupštini opštine Plav od 32 odbornika 4 su Albanci (12,5%). U Skupštini opštine Rožaje Albanci imaju 1 odbornika. U Skupštini opštine Bar 2 odbornika su Albanci iz Demokratskog saveza - nacionalna albanska stranka - i 1 odbornik sa liste SDP. U raspuštenom sazivu Skupštine opštine Podgorica od 54 odbornička mesta 3 su Albanci (5,5%).  

 

Od ukupno 109 lokalnih službenika u Ulcinju, Albanaca je 86 (79%), u Podgorici od 402 službenika, njih 13 (3,23%) su Albanci, u Baru od 159 službenika njih 10 (6,29%) su Albanci. U Rožajama nema evidentiranih službenika koji se izjašnjavaju kao Albanci. U opštini Plav od 65 službenika 6 ili 9,23% su Albanci.

 

U Osnovnom sudu u Ulcinju predsednik suda je Crnogorac-Srbin. Od ukupno 5 sudija njih 3 su Albanci ili 60%. Od 23 službenika suda većina su Albanci. Među 20 sudija porotnika 15 je Albanaca ili 75%. Opštinski javni tužilac u Ulcinju  po nacionalnosti je Crnogorac-Srbin. U područnom organu za prekršaje predsednik je Bošnjak-Musliman, a sudija za prekršaje je  Crnogorac. Ukupno je zaposleno 7 službenika od kojih su njih 40% Albanci.

 

U Ministarstvu unutrašnjih poslova - Odeljenje bezbednosti Ulcinj načelnik je Albanac, šef kriminalistike je Albanac. Ukupan broj zaposlenih u odeljenju je 130, a prema etničkoj strukturi zaposlenih oko 50 % je Albanaca, 35 % Crnogoraca, 15 % ostalih. Komandir stanice policije u Mesnoj zajednici Tuzi u Podgorici, koje je većinski naseljeno Albancima je Albanac, u policiji u Tuzima su ukupno 3 Albanca, a u podgorickoj policiji ima svega 8 Albanaca, iako u etničkoj strukturi Podgorice Albanci učestvuju sa 8,5% (ima ih ukupno 12.777).

 

4. Kosovo

 

Prema odredbama Ustavnog okvira (član 9.1.3) Skupština Kosova broji 120 poslaničkih mandata. Od toga 20 je rezervisano za dodatnu zastupljenost nealbanskih zajednica na Kosovu, i to tako što se 10 poslaničkih mandata dodeljuje strankama, koalicijama, građanskim inicijativama i nezavisnim kandidatima koji se izjasne da predstavljaju zajednicu Srba na Kosovu, a 10 poslaničkih mandata se dodeljuje ostalim zajednicama na sledeći način: zajednicama Roma, Aškalija i Egipćana 4, zajednici Bošnjaka 3, zajednici Turaka 2 i zajednici Goranaca 1. Skupština ima Predsedništvo koje se sastoji od 7 članova, od kojih se 1 član imenuje među članovima Skupštine koji pripadaju strankama koje se izjasne kao predstavnici zajednice Srba na Kosovu, a 1 član se imenuje među članovima Skupštine koji pripadaju strankama koje se izjasne kao predstavnici nealbanske i nesrpske zajednice na Kosovu. Za izbore na Kosovu pripadnici srpske zajednice su formirali Koaliciju "Povratak" koja je osvojila 22 mandata u kosovskom parlamentu. Nakon opštih izbora na Kosovu, kosovski Srbi su, pored  jednog predstavnika u Predsednistvu Skupštine Kosova, dobili i dva predstavnika u Vladi Kosova i jednog predstavnika u kabinetu šefa UNMIK-a i to: u Vladi Kosova koordinatora za pitanja povratka Srba i drugih nealbanaca i resor ministarstva poljoprivrede i šumarstva, a u kabinetu šefa UNMIK-a mesto savetnika za povratak raseljenih lica.

 

Posle donošenja Ustavnog okvira i parlamentarnih izbora na Kosovu Romi su u kosovskom parlamentu predstavljeni poslanikom koji je član Predsedništva Skupštine Kosova. U Vladi Kosova nema predstavnika Roma. Od ukupno 869 izabranih predstavnika u lokalnim skupštinama, 123 je imenovano od strane Specijalnog predstavnika Generalnog sekretara UN. Od tog broja 10 su Aškalije, 9 Romi i 4 Egipćani. Posmatrajući lokalne skupštine na Kosovu, uočava se da je politička reprezentacija Roma nezadovoljavajuća. Od 47 odbornika u Skupštini opštine Prizren, samo je jedan Rom.

 

Član 16. 

Uzdržavanje od mera koje menjaju odnos stanovništva u mestima gde žive pripadnici manjina

 

Ugovornice će se uzdržati od mera koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicima nacionalnih manjina a imaju za cilj da ograniče prava i slobode koje proizilaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj Konvenciji.

 

Značajne promene u demografskoj strukturi opština u SR Jugoslaviji su nastupile dolaskom velikog broja izbeglica, prognanih i raseljenih lica sa područja bivših jugoslovenskih republika i Kosova, ali i iseljavanjem sa područja SR Jugoslavije. U Srbiji se danas nalazi oko 700 hiljada registrovanih izbeglih, prognanih i interno raseljenih lica. Najveći broj izbeglih lica (oko 50%) živi u Vojvodini, a programi njihovog trajnog nastanjivanja se u Vojvodini u najvećoj meri i realizuju (programi lokalne integracije i drugo). Od manjinskih stranaka u Vojvodini, zvanično i najsnažnije su reagovale Stranka vojvođanskih Mađara (SVM) i Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara (DZVM). Predstavnici DZVM smatraju da trajno nastanjivanje izbeglica u Vojvodini narušava nacionalni sastav Vojvodine i da su takvi postupci (otkupljivanje praznih kuća za izbeglice) u "direktnoj suprotnosti sa saveznim Zakonom o nacionalnim manjinama koji izričito zabranjuje narušavanje nacionalnog sastava stanovništva po bilo kojoj osnovi".

 

Dok je u Vojvodini smešten veliki broj izbeglica, broj pripadnika hrvatske zajednice je opao posebno u regionu Srema, gde je usled ratnih događanja značajan broj pripadnika ove zajednice prisiljen na iseljavanje[45]. Iz Sandžaka se iselio značajan broj Bošnjaka. Istovremeno, politika zbrinjavanja i smeštanja izbegličke populacije bila je orijentisana prema mestima koja tradicionalno naseljavaju pripadnici nacionalnih manjina. U pojedinim opštinama je bitno promenjena demografska struktura i proporcije stanovništva. S druge strane, pojedina manja mesta koja tradicionalno naseljavaju pripadnici manjina zbog depopulacije praktično nestaju (primer naselja Jakov Most u Zrenjaninu). Država i lokalne zajednice u većini slučajeva ne preduzimaju posebne mere da očuvaju demografsku i multietničku sliku  i podstaknu ukupni razvoj takvih naselja (primer sela Muzlja - Zrenjanin i naselje Lug   - Beočin).

 

U Crnoj Gori je naročito opao broj Hrvata u regiji Boka Kotorska, gde je usled ratnih događanja 90-ih godina značajan broj pripadnika ove zajednice prisiljen na iseljavanje. Takođe beleži se protjerivanje Bošnjaka sa područja severne Crne Gore istim povodom. Iseljeni se uglavnom nisu vratili.

 

Oružani sukob niskog, ali ozbiljnog intenziteta koji je proizveo prinudna demografska pomeranja stanovništva, a koji je postojao na jugu Srbije tokom 2000. godine i početkom 2001. godine okončan je 31. maja 2001. godine razoružanjem naoružanih grupa i  značajanom relaksacijom kopnene zone bezbednosti (KZB) od strane VJ i policije Srbije. To je uticalo da se učvrsti i garantuje potpuna sloboda kretanja na ovom području. To je omogućilo povratak 8.982 interno raseljena lica albanske nacionalnosti u periodu od 24. maja 2001. godine do 01. februara 2002. godine.

 

Nakon ulaska međunarodnih mirovno snaga na Kosovo, zajedno sa pripadnicima srpske zajednice, veliki broj pripadnika nacionalnih manjina bili su prinuđeni da napuste svoje domove. Najčešće su pobegli zato što su bili  optuživani za učešće u zločinima i saradnji sa srpskim režimom, zbog čega su bili meta različitih napada, pa i ubistava. Neke opštine (Vučitrn, Štimlje), usvojili su rezolucije o reintegrisanju raseljenih lica, međutim, glavne prepreke za povratak i dalje ostaju pitanja bezbednosti, oslobađanje uzurpiranih kuća i stanova i zapošljavanje. 

 

 

Član 17.

Pravo na zasnivanje i održavanje odnosa preko granice i učešće u radu nevladinih organizacija

 

1. Ugovornice se obavezuju da ne ometaju pravo pripadnika nacionalnih manjina da osnivaju i održavaju slobodne i miroljubive kontakte preko granice sa licima koja zakonito borave u drugim državama, posebno onima sa kojima imaju zajednički etnički, kulturni, jezički ili verski identitet ili zajedničko kulturno nasleđe.

2. Ugovornice se obavezuju da ne krše pravo pripadnika nacionalnih manjina da učestvuju u radu nevladinih organizacija, kako na nacionalnom, tako i na međunarodnom planu.

 

Kontakti sa matičnim državama, udruženjima istog nacionalnog predznaka i učešće u radu međunarodnih nevladinih organizacija se poboljšava. Snažna politička sukobljavanja izazvalo je odobravanje primene tzv. Statusnog zakona koji je mađarski parlament usvojio, a tiče se davanja izvesnih pogodnosti pripadnicima mađarske zajednice u susednim zemljama. Zabeleženo je više slučajeva napada na pripadnike mađarske zajednice zbog korišćenja prava iz ovog zakona. Lokalne samouprave pojedinih opština u SR Jugoslaviji imaju mogućnost da pristupe ili da se pridruže različitim oblicima međunarodne saradnje (primer opštine Subotica).   

 

Pripadnici albanske nacionalne manjine u nekoliko navrata su se součavali sa šikaniranjem prilikom odlazaka na Kosovo. Ovakvi incidenti posebno pogađaju Albance koji su zaposleni ili imaju familije na Kosovu. Broj incidenata ove vrste je u 2002. godini smanjen.

 

Član 18.

Zaključivanje sporazuma o zaštiti manjina i podsticanje prekogranične saradnje

 

1. Ugovornice će nastojati da zaključe, gde je potrebno, dvostrane i višestrane sporazume sa drugim državama, posebno susednim, radi obezbeđivanja zaštite pripadnika odnosnih nacionalnih manjina.

2. Gde je to potrebno ugovornice će preduzeti mere za podsticaj prekogranične saradnje.

 

Vlada SRJ je izrazila nameru da zaključi ugovore sa svim susednim zemljama. Prvi takav ugovor zaključen je sa Rumunijom.

 

Vlade Crne Gore i Albanije razvile su dobru saradnju i na zahtev albanske manjine u Crnoj Gori otvorile, pored jednog, i drugi granični prelaz. Saradnja se naročito razvija na polju kulture i nauke. Predstavnici političkih stranaka Hrvata u Vojvodini traže da se potpiše sporazum o međusobnoj zaštiti manjina između Jugoslavije i Hrvatske, ali do sada takav sporazum nije potpisan.

 

U cilju unapređenja međuregionalne saradnje Skupština Vojvodine je 5. septembra 2002. godine potvrdila u Iloku potpisani Protokol o saradnji sa Vukovarsko-sremskom županijom. Savezni ministar za nacionalne manjine je početkom septembra 2002. godine razgovarao sa predstavnikom Mađarske u Subotici o položaju Srba u Mađarskoj i Mađara u Jugoslaviji. Tom prilikom najavljeno je potpisivanje sporazuma kojim će biti rešena pitanja iz te oblasti, odnosno bilateralnog sporazuma o zaštiti manjina u obe zemlje. Potreba za takvim sporazumom već duže vreme je na dnevnom redu razgovora između mađarske vlade i ministarstva za manjine Jugoslavije.

 

Interes za razvijanje malogranične saradnje nije dovoljno i jasno definisan u pojedinim slučajevima. Opština Bač u kojoj živi preko dve hiljade stanovnika hrvatske nacionalnosti je istovremeno i granična opština prema Republici Hrvatskoj i ostvaruje malograničnu saradnju sa opštinom Vukovar. Ta saradnja se odvija zbog činjenice što oko 400 građana iz Bača poseduje nekretnine u vukovarskoj opštini i isto toliko građana Hrvatske iz Vukovara ima nekretnine na području opštine Bač. Na osnovu Sporazuma SRJ i Hrvatske ustanovljene su pogranične propusnice za prelaz na ovom graničnom mestu.

 

 

 


[1] Okvirna konvencija za zaštitu prava nacionalnih manjina je sveobuhvatan pravno obavezujući dokument Saveta Evrope u  oblasti manjinske zaštite. Dokument Saveta Evrope, koji pored preambule, sadrži 32 člana u okviru kojih je i katalog specifičnih principa manjinske zaštite, 10. novembra 1994. godine usvojio je Komitet ministara (Committee of Ministers of the Council of Europe), 1. februara 1995. godine konvencija je otvorena za potpisivanje, a na snagu je stupila tri godine kasnije, 1. februara 1998. godine.

[2] Na Kosovu se sprovodi mirovna misija UN-a, a paralelno se odvija proces stvaranja institucija samouprave na osnovu Ustavnog okvira za privremenu samoupravu na Kosovu (Constitutional Framework for Provisional Self-Government, UNMIK/Reg/2001/9) od maja 2001. godine.

[3] Prema članu 25. stav 1. Okvirne konvencije, države ugovornice su obavezne da u roku od godinu dana od njenog stupanja na snagu, dostave Generalnom sekretaru Saveta Evrope puna obaveštenja o zakonodavnim i drugim merama preduzetim radi ostvarivanja načela utvrđenih Okvirnom konvencijom.

[4] Rumunija je Okvirnu konvenciju potpisala 1. februara 1995. godine, Albanija 29. juna 1995. godine, Mađarska 1. februara 1995. godine, itd.

[5] Srbija i Crna Gora, kao dve federalne jedinice jugoslovenske države, su u prostornom i populacionom smislu veoma različite. Površinu SR Jugoslavije od 102.173 kvadratna kilometra 86% čini teritorija Srbije, a 14% teritorija Crne Gore. Broj stanovnika u Srbiji je za oko 16 puta veći od populacije Crne Gore. 

[6] U sastavu ovog ministarstva obrazovana su tri sektora, i to: Sektor za saradnju sa organizacijama nacionalnih i etničkih zajednica i nevladinih organizacija, Sektor za prava nacionalnih i etničkih zajednica u SR Jugoslaviji i Sektor za saradnju sa međunarodnim organizacijama.

[7] Zajedničke funkcije nove državne zajednice Srbije i Crne Gore su odbrana, bezbednost, monetarni sistem i valuta i carinski sistem.

[8] "Zakoni SRJ u poslovima Srbije i Crne Gore primenjivaće se kao zakoni Srbije i Crne Gore.", XVIII, predlog Ustavne povelje zajednice Srbije i Crne Gore

[9] Savezni poslanik Esad Džudžević, kao predstavnik Bošnjaka iz Sandžaka, republički poslanik Mujo Muković ispred Sandžačke demokratske partije, Ferhat Dinosa – predsednik stranke Albanaca (DUA) iz Crne Gore i Ištvan Išpanović – predstavnik Mađara iz Vojvodine (SVM)

[10] Declaration on the rights of persons belonging to national or ethnic, religious or linguistic minorities

[11] European Charter for regional or minority languages

[12] Redovan popis je trebalo da bude sproveden 2001. godine

[13] U popisima pre 2002. godine, postojala je samo odrednica "Musliman"

[14] Članovi Upravnog odbora "Bunjevačko kola" u Somboru složili su se  da je broj Bunjevaca u Vojvodini realno povećan za oko pet puta. Iskazana je i procena da se u Vojvodini 70-75% ukupnog katoličkog stanovništva izjasnilo da su Bunjevci. Predstavnici "Bunjevačkog kola” ne traže za Bunjevce status nacionalne manjine, već traže da se u ustavnim dokumentima Bunjevci proglase konstitutivnim narodom "jer su ovu državu i oni stvarali i ne smatraju Hrvatsku za svoju matičnu državu”. U tom smislu je delegacija Bunjevaca sa Đurom Bošnjakom na čelu posetila predsednika Jugoslavije Vojislava Koštunicu, septembra 2001. godine. Pomoćnik saveznog ministra za nacionalne i etničke zajednice Jelena Marković, koja je tom sastanku prisustvovala, izjavila je da Bunjevci imaju "istorijsko utemeljenje za takvo traženje, ali da se ne može u ovom momentu o tome razgovarati”.

[15] Tačka 3.3., Ustavni okvir za privremenu samoupravu Kosova

[16] Prema članu 37. stav 1. Zakona o saveznom ustavnom sudu ("Službeni list SRJ”, br. 36/92) ustavnu žalbu može podneti svako lice koje smatra da mu je pojedinačnim aktom ili radnjom sudskih, upravnih i drugih državnih organa ili preduzeća i organizacija koje vrše javna ovlašćenja povređeno sloboda ili pravo čoveka ili građanina utvrđeno Ustavom SR Jugoslavije.

[17] Vidi, npr. član 4. tačka 4. Zakona o postupku pred Ustavnim sudom (Republike Srbije) i pravnom dejstvu njegovih odluka ("Službeni glasnik RS”, br. 32/91).

[18] Izmenama pravosudnih zakona Srbije u novoj organizaciji opštinskih sudova predviđeno je ukidanje odeljenja novosadskog opštinskog suda u Bačkom Petrovcu protivno definisanom interesu žitelja Slovaka koji u opštini Bački Petrovac čine preko 75% stanovništa. Reagujući na takav predlog Izvršni odbor Skupštine opštine Bački Petrovac je 14. juna 2001. godine zauzeo stav "da je ovakvo rešenje veoma nepovoljno za građane opštine Bački Petrovac, imajući u vidu da je od 1961. godine opština Bački Petrovac imala opštinski sud, a nakon toga, od 1991. godine Odeljenje suda Novi Sad sa sedištem u Bačkom Petrovcu gde su građani mogli ostvarivati svoja prava”. Posebno se, pri tome, napominje "da je opština Bački Petrovac višenacionalna zajednica sa većinskim stanovništvom slovačke nacionalnosti, te imajući u vidu pravo kao i potrebu vođenja sudskih postupaka na slovačkom jeziku smatramo da je iz razloga racionalnosti bolje, odnosno, racionalnije i ekonomičnije zadržati sud u opštini, pošto svi zaposleni suda i porotnici podjednako vladaju sa oba jezika koji su u službenoj upotrebi u ovoj opštini, što bitno olakšava organizaciju i rad suda”. Posle upornih traženja predstavnika lokalne vlasti prihvaćeno je izmenama zakona rešenje da Opštinski sud u Novom Sadu sa sedištem u Novom Sadu, a za teritoriju opština Bački Petrovac, Beočin, Žabalj, Sremski Karlovci i Grad Novi Sad, ima odeljenja suda u Bačkom Petrovcu, Beočinu i Žablju. (član 2. tačka 90. Zakona o sedištima i područjima sudova i javnih tužilaštava – "Službeni glasnik RS”, br. 63, od 8. novembra 2001. godine, 42/02).

[19] Više o Republičkom savetu za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa Crne Gore rečeno je u razmatranju člana 3.

[20] Regulativa UNMIK-a 1/1999 (UNMIK/Reg/1999/01)

[21] Constitutional Framework for Provisional Self-Government, UNMIK/Reg/2001/9 – 15. May 2001

[22] Skupština opštine Vučitrn je posebnom rezolucijom pozvala raseljene Aškalije da se vrate. Pozivu se odazvalo više od 100 lica, međutim, od ukupno 127 uzurpiranih kuća, 35 kuća lokalnih Aškalija još uvek je uzurpirano.

[23] U osnovnoj školi "7. mart" u selu Ljubižda kod Prizrena, 43 učenika bošnjačke nacionalnosti školsku 1999/2000. godine tri meseca uopšte nisu pohađali nastavu, jer nisu znali albanski jezik, pošto su prethodno učili na srpskom, a u školi nisu formirana odeljenja na njihovom maternjem jeziku.

[24] U gimnaziji "Mihajlo Pupin" u opštini Kovačica sa većinskim slovačkim stanovništvom, ima ukupno 14 odeljenja, ali se u deset odeljenja nastava izvodi na srpskom jeziku, a samo u četiri odeljenja na slovačkom.

[25] Stavovi Republičkog savjeta za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa ("Sl. list RCG", br. 35/01)

Preporuka Republičkog savjeta za zaštitu prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa ( "Sl. listu RCG", br. 11/95)

[26] Rom Ramiz Zenedi, raseljeno lice sa Kosova, od novembra 2001. živi u Požarevcu, bez ikakvih dokumenata. Obavešten je da se matične knjige nalaze u Nišu, ali na njegov pismen zahtev da mu se dostave dokumenti ne dobija odgovor, a bez njih ne može da ostvari nikakva izbeglička prava. Drugi Rom sa Kosova, sada takođe u Požarevcu, Alji Beriša, ne može da registruje unuku Đulijetu, koja se rodila na putu, tokom egzodusa njegove porodice sa Kosova.

[27] Na osnovu prikupljenih dokaza u ovom slučaju, FHP je u ime oštećenih Roma podneo tužbu za nadoknadu neimovinske (nematerijalne) štete zbog diskriminacije i krivičnu prijavu zbog krivičnog dela povrede ravnopravnosti građana. Opštinski sud u Šapcu doneo je u februaru 2002. godine prvostepenu presudu kojom se pravni subjekt iz Šapca obavezuje da o svom trošku objavi javno izvinjenje u dnevnom listu "Politika" i prestane sa povredom prava ličnosti u vidu diskriminacije prilikom pristupa javnom mestu-bazenu, čime je u potpunosti usvojen tužbeni zahtev FHP. Ova presuda je prva u domaćoj sudskoj praksi koja je nedvosmisleno utvrdila da rasna diskriminacija predstavlja jasnu povredu prava ličnosti. Sud je, takođe, prihvatio testiranje kao validan metod za utvrđivanje postojanja diskriminacije. U krivičnom postupku koji se pred Okružnim sudom u Šapcu vodi povodom ovog slučaja istražni postupak je u toku.

[28] Vlada SRJ je 27. jula 2001. godine  prihvatila da Komitet UN razmatra predstavke pojedinaca, žrtava rasne diskriminacije. Savezna vlada je odredila Savezni ustavni sud kao poslednju instancu u SRJ kojoj se mogu uputiti predstavke zbog povreda Konvencije UN o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, pre no što se te predstavke dostave Komitetu UN.

[29] U Novom Sadu, u romskom naselju Veliki Rit, 14. septembra 2001. godine policija je grubo prekinula porodično slavlje lica sa Kosova Ali Kečaja, pri čemu je jedan njegov gost povređen.

[30] Četvorica policajaca SUP Zvezdara u Beogradu pretukla su 5. marta 2001. godine 18-godišnjeg Roma Miroslava Milića, s namerom da mu iznude priznanje da je ukrao stvari iz stana bivše devojke. Dvoje maloletnih Roma, Ljubicu Ristić (14) i Dragana Stančića (14), 29. juna 2002. godine fizički je maltretirao jedan policajac, dok su na raskrsnici prali prozorska stakla na automobilima. U Novom Sadu je 22. septembra 2001. godine policijska patrola maltretirala grupu romske dece dok su sakupljali stari papir u centru grada. Jednom dečaku je tom prilikom slomljena ruka.

[31] U somborskom naselju Svetozar Miletić, 26. novembra 2001. godine policajci su vređali Roma Jovicu Petrovića, oduzeli mu 300 DEM i fizički zlostavljali u policijskoj stanici. Rom Boban Spasojević iz Čačka je 19. jula 2002. godine priveden sa rođendanske zabave zato što nije imao lična dokumenta i u policijskoj stanici vređan i fizički maltretiran.

[32] Prvi opštinski sud u Beogradu je 7. avgusta 2001. godine izrekao vaspitnu meru i obustavio krivični postupak protiv maloletnika koji su grubo napali i povredili maloletnu Romkinju Gordanu Jovanović. Dvojica skinhedsa iz Niša kažnjeni su sa po 600 dinara zato što su 8. aprila 2000. pretukli 15-godišnjeg Roma Dragišu Ajdarevića.

[33] Postupak protiv dvadesetčetvorice bošnjačkih intelektualaca i aktivista SDA za Sandžak optuženih pred Okružnim sudom u Novom Pazaru zbog pripremanja ugrožavanja teritorijalne celovitosti SRJ još uvek traje. Postupak je pokrenut 31. januara 1994. godine, a okončan donošenjem osuđujuće presude 12. oktobra 1994. godine. Vrhovni sud Srbije ukinuo je 25. marta 1996. godine prvostepenu presudu i vratio predmet na ponovni postupak zbog bitnih povreda odredaba krivičnog postupka. Većina okrivljenih provela je u pritvoru više od tri godine, a jedan okrivljeni je umro. Ponovni glavni pretres zakazan je pet godina nakon odluke Vrhovnig suda Srbije o ukidanju presude Okružnog suda u Novom Pazaru, 10. januara 2001. godine - tek nakon urgencije FHP Ministarstvu pravde RS. Dvanaestog marta 2001. godine, suđenje je odloženo na neodređeno vreme. Nijedan od sudija i tužilaca koji su učestvovali u montiranom političkom procesu protiv dvadesetčetvorice članova i aktivista SDA nije razrešen funkcije.

[34] Muslimansku porodicu Gojak iz Petrovaradina kod Novog Sada već tri godine maltretira sused Momir Vujić, ali protiv njega ni do danas nije pokrenut ni krivični, ni prekršajni postupak.

[35] Bošnjakinja Igbala Dervić, zaposlena u odeljenju odbrane u Pljevljima, posle 23 godine radnog staža otpuštena je sa posla 13. marta 2000. godine. Sud je poništio tu odluku, ali oštećena nije vraćena na posao.

[36] Albansko selo Kaluđerov Laz na području opštine Rožaje napušteno je od 1999. godine, kada je vojska ubila nekoliko civila koji su se nalazili u izbegličkoj koloni.

[37] Vlada Crne Gore odbila je marta 2002. godine zahtev Hrvatskog građanskog društva iz Kotora za postavljanje repetitora kako bi se mogao pratiti program HTV.

[38] Sporazum o predsedniku i vladi Kosova, odeljak II, stav 8, 28. februar 2002. godine

[39] Devetog marta 2002. godine članovi porodice Agović iz Pećke Banje grubo su napadnuti u svom dvorištu. Napadač Džemail Fetahai osuđen je na mesec dana zatvora.

[40] …omogućavanje učešća Albanaca u upravljanju školama, odnosno imenovanju direktora i školskih odbora; zakonsko omogućavanje stvaranja posebnih obrazovnih institucija koje će se baviti nastavnim planovima, programima i udžbenicima na albanskom jeziku u osnovnim i srednjim školama; osnivanje posebnog prosvetnog komiteta (Srbija-Kosovo) kojim bi se uredila pitanja školovanja Albanaca sa ovog područja u srednjim školama koje ne postoje u Preševskoj dolini i višim i visokim školama na Kosovu; priznavanje svih diploma stečenih u srednjim, višim i visokim školama na Kosovu i Prištinskom univerzitetu u periodu 1991-2001. kao i ubrzavanje procedure nostrifikacije diploma univerziteta Albanije i drugih država i to posebnom odlukom Ministarstva prosvete; omogućavanje albanskim studentima da ravnopravno koriste fondove studentskog standarda; izgradnja i rekonstrukcija školskih objekata, kao i obezbeđivanje opreme za modernizaciju nastavnog procesa...

 

[41] Osnovna škola "Trifun Dimić" u Podgorici trenutno ima oko 80 učenika romske nacionalnosti. U sklopu škole postoji vrtić u koji dolazi 60 dece. Ova škola predstavlja jedan od najkvalitetnijih alternativnih programa za obrazovanje Roma.

[42] Vlada Srbije je tako 10. jula 1997. godine Odlukom o obrazovanju Opštinskog veća opštine Novi Pazar (br. 021-2796/97) na osnovu člana 45. Zakona o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije i lokalnoj samoupravi ("Službeni glasnik RS”, br. 47/91, 79/92 i 47/94) i člana 29. Zakona o Vladi Republike Srbije ("Službeni glasnik RS”, br. 5/91 i 45/93) preuzela lokalnu vlast u ovoj opštini. Slična situacija se desila i sa opštinom Tutin. Naime, Ustavni sud Srbije je 11. januara 2001. godine jednoglasno proglasio neustavnim odredbe Statuta opštine Tutin od 27. novembra 1998. godine na predlog za ocenu ustavnosti i zakonitosti odredbi Statuta koje je podnelo Republičko javno tužilaštvo osporavajući odredbe u kojima se navodi da se ta opština nalazi "na teritoriji Sandžaka”, da "većinsko stanovništvo čine Bošnjaci”, kao i to da se njime uvodi "bosanski jezik” u službenu upotrebu. Spornim je ocenjeno i to sto je Skupština opštine Tutin kao dan opštine utvrdila 28. mart kada se "prvi put u nekom pisanom dokumentu pominje osmanlijska vlast u ovoj opštini”. Pored toga, tužilaštvo je osporilo i to što Skupština opštine Tutin ima grb i zastavu iako opština, kao teritorijalna jedinica, nije ovlašćenja da ustanovljava grb i zastavu za svoju teritoriju. Ustavni sud se u odluci pozvao na poslednji popis stanovništva iz 1991. godine gde se Bošnjaci ne pojavljuju kao nacionalnost, ni u Jugoslaviji, ni u Srbiji. Ustavni sud je osporio i ustavnost odredbi Statuta koje govore o "bosanskom jeziku” jer smatra da nema nijednog socio-lingvističkog razloga da se standardi jezik današnjih Muslimana, koji je "izvorna varijanta srpskog jezika” naziva bosanskim jezikom.

[43] Predstavnici Koalicije Lista za Sandžak su sa predsednikom Vlade Srbije u Beogradu i tokom njegove posete Novom Pazaru dogovarali učešće predstavnika Bošnjaka u Vladi Srbije (jedno ministarsko mesto). Od tog dogovara, međutim, ništa nije sprovedeno u praksi.

[44] U Preševu je najviše glasova (48,41%) osvojila albanska Partija za demokratsko delovanje (PDD) i dobila 19 mandata u lokalnom parlamentu. Druga po snazi albanska partija - Partija demokratskog ujedinjenja Albanaca je osvojila 11 mandata. U Bujanovcu je najviše mandata (11) osvojila Partija za demokratsko delovanje (PDD), dok je Partija demokratskog ujedinjenja Albanaca osvojila samo 1 mandat. U Medveđi je Partija za demokratsko delovanje (PDD) osvojila 5 mandata u lokalnom parlamentu.

[45] U studiji Miroslava Samardžića se iznosi stav da je "etnička struktura Vojvodine izmenjena i masovnim iseljavanjem vojvođanskih Hrvata, koje je izazivano različitim pritiscima koji su uključivali i fizičko nasilje”. Položaj manjina u Vojvodini, Centar za antiratnu akciju, Beograd, 1999. godine, str. 43.