SADRŽAJ

Ustav SRJ[1], načelno daje prednost međunarodnom nad unutrašnjim pravom. Ovaj načelni stav se eksplicitno navodi i u vezi sa pravima pripadnika nacionalnih manjina (čl. 11 i 16).

U normativnom delu Ustav SRJ ne sledi ovaj načelni stav:

q u sudskoj praksi sudovi kao neposredan izvor prava ne primenjuju međunarodne izvore

q Ustav SRJ ne jemči pravo na obraćanje međunarodnim institucijama za zaštitu ljudskih prava u slučaju kršenja ljudskih prava

q Ustav Republike Srbije ne sadrži analogne odredbe. Ovaj Ustav donet je dve godine (1990) pre Ustava SRJ (1992) i do sada nije usklađen sa saveznim Ustavom.

Informacije o unitarnom ili federalnom uređenju države

SRJ je federacija[2]. Čine je dve federalne jedinice: Srbija i Crna Gora. U Republici Srbiji postoje dve autonomne pokrajine: Vojvodina i Kosovo. Status federalnih jedinica definisan je Ustavom SRJ (1992), Ustavom RS[3] (1990) i Ustavom Republike Crne Gore (1992). Status Autonomne pokrajine Vojvodine uređuju: Ustav RS (1990), Statut APV[4] (1991) i Zakon o utvrđivanju određenih nadležnosti APV[5] (2002). Pravni status Kosova uređuju Rezolucija 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, Sporazum u Rambujeu (Aneks 1 tačka 1 alineja 5 i Aneks 2 tačka 8 Rezolucije 1244), Kumanovski sporazum i Ustavni okvir za privremenu samoupravu na Kosovu (2001).

Ustav RS (delimično i Ustav RCG[6]) nije usaglašen sa saveznim ustavom, a njegove odredbe o ljudskim pravima su restriktivnije i u odnosu na savezni i u odnosu na Ustav RCG.

U momentu pisanja izveštaja u SRJ je u toku proces ustavnog redefinisanja odnosa u federaciji na osnovu Beogradskog sporazuma o Polaznim osnovama za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore (2002).

Ljudska prava, pa i prava nacionalnih manjina, su u ingerenciji savezne države (čl. 77 st. 1 tačka 1 Ustava SRJ). Međutim u domenu ljudskih prava postoji pozitivan sukob nadležnosti savezne države i federalne jedinice.

U domenu zaštite ljudskih prava savezna država “obezbeđuje sudsku i ustavno–sudsku zaštitu ljudskih prava” (čl. 77 st. 1). Saglasno tome garantovana je sudska zaštita ljudskih prava (čl. 67 st. 4) i neposredna ustavno–sudska zaštita u postupku ustavne žalbe (čl. 124 st. 1 tačka 6) uz izrazito restriktivne uslove za njenu primenu (čl. 128). Problem je što:

q Ustav nije konzistentan. U poglavlju o ljudskim pravima Ustav SRJ jemči samo sudsku, ne i ustavosudsku zaštitu ljudskih prava o kojoj govori u poglavlju o Ustavnom sudu. Međunarodno pravnu zaštitu ne garantuje.

q U proteklih deset godina su uslovi za primenu ustavne žalbe tumačeni ekstenzivno, pa je Savezni Ustavni Sud odbacivao žalbe. Ova praksa promenjena je tokom 2002.

q U Ustavu RS nema instituta ustavne žalbe niti je garantovano pravo obraćanja međunarodnim institucijama za zaštitu ljudskih prava.

Prema Polaznim osnovama za preuređenje odnosa Srbije i Crne Gore zaštita ljudskih i manjinskih prava je u nadležnosti državne zajednice. Jedan od ukupno pet resora budućeg Saveta ministara je Resor za zaštitu ljudskih i manjinskih prava.

Prava pripadnika nacionanih manjina uređena su posebnim zakonom. Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[7] je donet na nivou SRJ 27. II 2001. uz uvažavanje međunarodnih i posebno evropskih standarda prava nacionalnih manjina[8]. ZZPSNM je okviran. Federalne jedinice svojim propisima bliže uređuju implementaciju i konkretizuju rešenja federalnog zakona.

Poseban zakon o pravima nacionalnih manjina ne postoji u RS. Materija je uređena različitim zakonima (npr. prava vezana za obrazovanje uređuju se zakonima o obrazovanju, prava na službenu upotrebu jezika uređuju se Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisma, prava na informisanje uređuju se Zakonom o informisanju i dr).

ZZPSNM[9] kao savezni zakon, može stvoriti određene probleme u primeni, s obzirom na nejasne odnose između Federacije i republika. Postavlja se pitanje ko će ovaj zakon primenjivati i time obezbediti uspostavljenu zaštitu. Ako se tome doda i činjenica da ZZPSNM ne sadrži nikakve sankcije zbog njegovog kršenja, pitanje njegove obaveznosti i odgovornosti u primeni je tim diskutabilnije.

U toku donošenja zakona i od trenutka njegovog stupanja na snagu najviše polemike su izazvali nacionalni saveti koji su predviđeni da reprezentuju interese u oblasti očuvanja i razvijanja kulturnog identiteta. Uprkos tome što su neke etničke zajednice (Mađari, Rusini, Hrvati) konstituisale svoje nacionalne savete, diskusije i dalje traju.[10] One se centriraju na sledeće teme: način izbora nacionalnih saveta (elektorski sistem koji po mnogim tumačenjima favorizuje određene političke grupacije među etničkim zajednicama), kompetencije nacionalnih saveta (nejasne kompetencije koje se mogu redukovati na kompetencije savetodavnog karaktera), način finansiranja koji nacionalne savete stavlja u situaciju zavisnosti.

ZUONAPV[11] bliže uređuje nadležnosti APV i u vezi sa ostvarivanjem prava i sloboda pripadnika nacionalnih manjina.

Zakon o lokalnoj samoupravi[12] omogućuje formiranje saveta za međunacionalne odnose u nacionalno mešovitim opštinama, čija je osnovna nadležnost da razmatra ostvarivanje zaštite i unapređenja nacionalne ravnopravnosti u lokalnim zajednicama, kao i da pokreće postupak pred Ustavnim sudom, za ocenu ustavnosti i zakonitosti propisa koje donosi lokalna zajednica, ukoliko smatra da su njima “neposredno povređena prava nacionalnih i etničkih zajednica” (čl. 63).

Neophodno je istaći da postoje neusklađenosti između različitih zakona koji regulišu manjinsku materiju. Npr. postoji nekonzistentnost između ZLS i ZZPSNM u pogledu mogućnosti korišćenja nacionalnih simbola.[13]

Pregled relevantnog istorijskog razvoja države i demografska situacija u zemlji

APV je jedna od etnički i verski najheterogenijih regija u Evropi. Današnji etničko-verski sastav Vojvodine rezultat je istorijskih događaja u poslednja tri veka promena u etničkom sastavu stanovništva, uslovljenih ratovima, promenama državnih granica i migracijama.

Popisi iz 1910. i 1921. ukazuju da je broj svih etničkih grupa, izuzev Mađara i Rumuna, bio u porastu. Ekstreman porast registrovan kod Hrvata bio je posledica njihovog izjašnjavanja u Bunjevce, odnosno konvertiranja u Hrvate. Broj Mađara je opao zbog masovne seobe dotadašnjih državnih službenika i inteligencije u matičnu zemlju. Sličan razlog objašnjava i smanjenje broja Rumuna. U međuratnom periodu došlo je i do kolonizacije dobrovoljačkog stanovništva u Vojvodinu, oko 48.000, čime je povećan broj Srba na ovom prostoru.

Drugi svetski rat imao je znatno teže posledice po etnički sastav stanovništva Vojvodine. Značaj ratnih gubitaka (izuzev Jevreja) daleko su premašile posledice migracionih kretanja. Prvo je došlo do iseljavanja i proterivanja Nemaca iz Vojvodine i Jugoslavije, a zatim je izvršena kolonizacija jugoslovenskog stanovništva. Od ukupno 225.696 kolonista, 162.447 su bili Srbi, 40.176 Crnogorci, 12.000 Makedonci, 7.134 Hrvati, 2.091 Slovenci itd. Time je značajno promenjen viševekovni etnički sastav Vojvodine, pošto su Srbi, narod koji je tokom čitavog posmatranog perioda imao relativnu etničku većinu, sada zadobili apsolutnu etničku većinu. Istovremeno su Nemci, treća po brojnosti etnička zajednica u Vojvodini, gotovo u potpunosti nestali sa ovih prostora. Značajan porast zabeležili su i Mađari, ali je to delom posledica konvertiranja oko 15.000 Nemaca u njihove redove.

Tokom posleratnog perioda, sve do sredine 60-ih godina, broj gotovo svih etničkih grupa rastao je usled visokih stopa prirodnog priraštaja. Nešto dinamičniji porast imali su Srbi i Crnogorci zbog imigracije njihovih sunarodnika iz drugih delova bivše SFRJ. Tokom poslednje dve decenije opada vrednost prirodnog priraštaja, što dovodi do smanjenja brojnosti većine etničkih grupa u Vojvodini: Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina, itd. Srbi su imali porast i u ovom periodu, što je posledica imigracije i asimilacije, dok je porast broja Crnogoraca i Makedonaca posledica njihovog kontinuiranog doseljavanja.

Velika etnička heterogenost u Vojvodini rezultirala je brojnim mešovitim brakovima i izjašnjavanjem značajnog dela populacije za Jugoslovene. Ova grupa je 1981. postala treća po brojnosti, a za razliku od drugih delova Jugoslavije gde je broj i udeo Jugoslovena drastično opao u popisu 1991, on se u Vojvodini još i povećao.

Tabela 1: Promene etničkog sastava stanovništva Vojvodine u 20. veku.

Početak 90-ih godina nagovestio je nove značajnije promene u etničkom sastavu stanovništva Vojvodine. Zahuktali nacionalizam u republikama bivše Jugoslavije dovodio je do iseljavanja jugoslovenskih naroda u njihove matične republike. U Vojvodini to se najviše osetilo po iseljavanju Hrvata i njihovom ponovnom izjašnjavanju za Bunjevce i Šokce, odnosno doseljavanju Srba iz Hrvatske i BiH. Izbijanjem sukoba na prostoru bivše Jugoslavije ovi procesi su kulminirali. Veliki broj srpskih izbeglica utočište su našle u Vojvodini. Istovremeno jedan broj pripadnika nacionalnih manjina napustio je Pokrajinu. Njihova emigracija nije bila izazvana samo političkim razlozima (nesigurnost, odbijanje mobilizacije i sl.) već i ekonomskim (teški uslovi života zbog međunarodnih ekonomskih sankcija prema SRJ). Zbog toga se iz Vojvodine iselio i jedan deo srpskog starosedelačkog stanovništva. Popis 2002. godine predstavlja sublimaciju svih demografskih događanja izazvanih ratom na prostoru bivše Jugoslavije, pre svega doseljavanja i odseljavanja pripadnika pojedinih etničkih grupa. U okviru relativno istog broja stanovnika porastao je broj Srba, dok se, istovremeno, broj svih ostalih važnijih etničkih grupa smanjio.

Verska struktura

Verska struktura vojvođanske populacije u osnovi se poklapa sa etničkom. Katolici su sve do kraja Drugog svetskog rata bili najbrojnija verska zajednica (Hrvati, većina Mađara i deo Nemaca), a zatim su to bili pravoslavci (Srbi i Rumuni). Protestani su kontinuirano zauzimali treće mesto po brojnosti (Slovaci, deo Nemaca i Mađara). Judaisti su posle Drugog svetskog rada gotovo potpuno nestali iz Vojvodine, dok se muslimani javljaju u značajnijem broju tek u tom periodu.

Prema popisu tanovništva iz 1991, u Vojvodini su najbrojniji bili pravoslavci (1,170.694 ili 58,1%), a zatim katolici (458.683 ili 22,8%), protestanti (78.925 ili 3,9%), muslimani (9.775 ili 0,5%) itd. Trenutno na teritoriji Vojvodine deluje 35 verskih zajednica[14].

Kao i u slučaju etničkih prilika, u Vojvodini dolazi sve više do izražaja verska homogenizacija, što je samo jedna od posledica njenog novijeg političko-demografskog razvoja.

Tabela 2: Promene u verskom sastavu stanovništva Vojvodine u 20. veku.

Veroispovest

1900.

1910.

1921.

1931.

1953.

1991.

Pravoslavci

556128

38,8%

593215

39,1%

611940

39,8%

689296

42,4%

775722

45,3%

1170694

58,1%

Katolici

679533

47,4%

719471

47,5%

724958

47,2%

727213

44,8%

561617

32,8%

458683

22,8%

Protestanti

152980

10,7%

160221

10,6%

159182

10,4%

158280

9,8%

105173

6,2%

78925

3,9%

Judaisti

23510

1,7%

22218

1,5%

19528

1,3%

651

0,0%

284

0,0%

Muslimani

1870

0,1%

1654

0,1%

3254

0,2%

9775

0,5%

Ostali

20597

1,4%

20179

1,3%

18316

1,2%

47715

2,9%

266202

15,5%

295528

14,7%

UKUPNO

1432748

100,0%

1515304

100,0%

1535794

100,0%

1624158

100,0%

1712619

100,0%

2013889

100,0%

Kratak pregled etničkih grupa u Vojvodini

Hrvati

Hrvati su najnestabilnija zajednica u Vojvodini. Pripadnici ove etničke grupe često su u prošlosti konvertirali između Hrvata, Bunjevaca i Šokaca. Prema popisu iz 1991. bilo ih je 74.808 ili 3,7%, kao i 21.434 Bunjevaca i 1.783 Šokaca. Hrvati u Vojvodini žive, teritorijalno promatrano, vrlo disperzirano. Ni u jednoj opštini ne čine većinu. Uglavnom žive na severu Bačke, oko Subotice i u zapadnom delu Srema (Bunjevci uz granicu sa Mađarskom od Subotice do Sombora, a Šokci u Bačkom Podunavlju). Hrvati su etničku većinu imali u 14 naselja, a Bunjevci u četiri[15]. Ovu etničku grupu su najviše pogodile posledice ratnih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Velika većina Hrvata u Sremu je, pod pritiskom ili ne, zamenila svoje kuće i imanja sa proteranim Srbima iz Hrvatske. Ova dešavanja su manje zahvatila Hrvate u okolini Subotice. Prema popisu iz 2002. godine Hrvata je bilo 56.548 ili 2,8% (uz 19.766 Bunjevaca), dakle njihov broj je opao za 18.262 lica, odnosno udeo im se smanjio za 0,9% u etničkoj strukturi stanovništva Vojvodine.

Mađari

Posle Srba, Mađari su druga po brojnosti etnička zajednica u Vojvodini (339.491 ili 16,9% 1991). Imaju dosta visok stepen teritorijalne koncentracije, mada žive na celoj teritoriji Pokrajine. Najveća koncentracija Mađara je u severnim delovima Bačke i Banata. Etničku većinu su 1991. imali u osam opština i 86 naselja[16]. Osnovni problemi ove etničke grupe ogledaju se u izuzetno nepovoljnoj starosnoj strukturi (najstarije stanovništvo u Vojvodini), negativnom prirodnom priraštaju (što je karakteristika i ostalih etničkih grupa) i negativan migracioni saldo (blizina matične države u kojoj su ekonomski i drugi uslovi povoljniji). Prema popisu iz 2002. godine apsolutni broj Mađara je manji za 49.284 lica (registrovano ih je 290.207 ili 14,3%), dok im je udeo u strukturi opao za 2,6%.

Romi

Roma je zvanično po popisu iz 1991. bilo 24.366 ili 1,2%, mada je njihov broj u stvarnosti daleko veći. Relativnu ili apsolutnu većinu ne čine ni u jednoj opštini ni naselju u Vojvodini. Od svih etničkih grupa pokazuju najveći stepen teritorijalne disperzivnosti. Verski i lingvistički su veoma heterogeni. Ima ih katoličke (tzv. "mađarski Romi"), pravoslavne ("srpski Romi" i "rumunski Romi") i muslimanske veroispovesti ("albanski Romi"). Ove tri grupe se dosta razlikuju po načinu stanovanja, privređivanja, ishrane itd. Romsko stanovništvo je najmlađe u Vojvodini i ima najveći prirodni priraštaj. S druge strane, zbog uslova života, velika je smrtnost dece, a odrasli umiru dosta mladi. Broj Roma je po popisi iz 2002. godine porastao na 29.057, odnosno povećao se za 4.691 lice. Njihov udeo u strukturi porastao je sa 1,2% na 1,4%.

Rumuni

Godine 1991. Rumuna je 38.809 ili 1,9%. Velika većina živi u srednjem i južnom delu Banata. Etničku većinu imaju u 20 naselja[17]. Neke romske zajednice se izjašnjavaju kao Rumuni, jer govore rumunskim jezikom (Novi Sad, Apatin, Vajska, Adorjan). Rumuni su etnička grupa sa najvećim demografskim problemima: izuzetno staro stanovništvo sa negativnim prirodnim priraštajem još od sredine 50-ih godina 20. veka. Drugi značajan faktor njihovog rapidnog smanjenja (1900. ih je bilo 74.718 ili 5,2%) je izraženi proces asimilacije. Pošto su pravoslavne vere kao i Srbi, od davnina se brakovima mešaju sa njima i na taj način asimiluju. Tokom 90-ih godina nije bilo značajnijih migracionih kretanja kod Rumuna. Popisom 2002. godine zabeleženo je 30.419 Rumuna ili 1,5%. U međupopisnom periodu 1991-2002 njihov apsolitni broj je opao za 8.390 lica, odnosno udeo za 0,4%.

Rusini

Rusina je 1991. bilo 17.652 lica ili 0,9%. Imaju visok stepen teritorijalne koncentracije. Nastanjuju srednje delove Bačke. Etničku većinu su imali u tri bačka naselja[18]. Njihov broj se pored prirodnih razloga (negativan prirodni priraštaj) smanjuje i usled sve većeg izdvajanja deklarisanih Ukrajinaca koji su do sada bili u nacionalnom korpusu Rusina. Rusina je 2002. godine bilo 15.626 ili 0,8%. Njihov broj se smanjio za 2.026 lica, a udeo za 0,1%.

Slovaci

Slovaka je 1991. bilo 63.545 ili 3,1%. Nisu naseljeni na kompaktnoj teritoriji, već žive sve tri regionalne celine Vojvodine (Bačka, Banat, Srem). Etničku većinu imaju u dve opštine (Bački Petrovac, Kovačica) i 16 naselja[19]. Pored nepovoljne starosne strukture i negativnog prirodnog priraštaja, osnovni demografski problem Slovaka u Vojvodini je njihovo slabo mešanje sa drugim narodima. Emigracije je prisutna i kod ove etničke grupe, ali nije toliko intenzivna kao kod nekih drugih etničkih grupa u Vojvodini. Prema popisu iz 2002. godine Slovaka je u Vojvodini bilo 56.637 ili 2,8%. Njihov broj se u odnosu na prethodni popis smanjio za 6.908 lica a udeo za 0,3%.

Informacije o postojanju takozvanih situacija manjina u manjini u pojedinim oblastima

Na teritoriji Vojvodine postoje oblasti u kojima je etnička heterogenost toliko velika da je česta pojava tzv. manjina u manjinama. Najznačajnija od ovih zona je ona na severu Bačke, gde se u relativnom kompaktnom etničkom prostoru Mađara javljaju manja ili veća ostrva ili oaze Srba, Bunjevaca, Hrvata i Crnogoraca. Isti slučaj je sa religijom, sa "ostrvima" pravoslavaca.

ODELJAK I

Član 1.

Zaštita nacionalnih manjina i prava i sloboda pripadnika tih nacionalnih manjina sastavni je deo zaštite ljudskih prava i kao takva spada u oblast međunarodne saradnje.

Član 2.

Odredbe ove konvencije primenjuju se u dobroj veri, u duhu razumevanja i tolerancije i u skladu sa načelima dobrosusedstva, prijateljskih odnosa i saradnje među državama.

Primena

Saradnja SRJ sa drugim državama i faktorima međunarodne zajednice, a naročito Savetom Evrope i OEBS-om, rezultirala je priznavanjem statusa nacionalne manjine Romima.

Član 3.

1 Svaki pripadnik nacionalne manjine ima pravo da slobodno bira da se prema njemu ophode ili ne ophode kao takvom i neće doći u nepovoljan položaj zbog takvog opredeljenja ili vršenja prava vezanih za to opredeljenje.

2. Pripadnici nacionalnih manjina mogu da vrše ona prava i uživaju slobode koje proizilaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj Konvenciji, pojedinačno ili u zajednici s drugima.

Paragraf 1 člana 3

Primena

Romi

Neki romski lideri procenjuju da u Vojvodini sada ima oko 60.000 Roma, što je preko 2,5 puta više nego po popisu iz 1991. U romskoj zajednici postoji mišljenje koje je više puta izneto u javnosti da u sadašnjem društvenom kontekstu postoji problem samoidentifikacije.

Značajan deo Roma se nacionalno ne izjašnjava kao Romi. Do mimikrije dolazi iz više razloga:

§ zbog toga što govore jezik dominantne lokalne grupe

§ radi lakšeg zapošljavanja

§ tradicionalnog verovanja da će tako biti lakše prihvaćeni

§ zbog osećaja sramote i stida što pripadaju odbačenoj grupi stanovništva

§ da bi se izbegao animozitet prema romskoj deci tokom školovanja

§ zbog još svežeg prisećanja na genocidno nacističko istrebljivanje Roma u toku Drugog svetskog rata, naročito u Sremu gde su masovno deportovani u ustaški logor Jasenovac.

Paragraf 2 člana 3

Da li postoje lingvističke ili etničke grupe (bilo da ih čine državljani ili nedržavljani u zemlji) koje se ne smatraju nacionalnim manjinama? Ako postoje molimo vas da date informacije o tome.

Prisustvo grupacija koje se ne smatraju priznatim etničkim ili lingvističkim grupama u Vojvodini je simbolično.

Da li je u domaćem zakonodavstvu doneta definicija nacionalnih manjina ili da li postoji nabrajanje grupa u zakonu koje su priznate kao nacionalne manjine?

Definicija nacionalnih manjina[20] u ZZPSNM postoji. Ima mišljenja da je ona komplikovana, konfuzna i protivrečna. Kako ZZPSNM u opštim odredbama određuje svoj predmet i pojam nacionalne manjine, postavlja se pitanje da li se ovim zakonom doista garantuju kolektivna manjinska prava ili se njegov koncept zaštite zasniva isključivo na zaštiti manjinskih prava kao individualnih. Iako je sadržina ZZPSNM na liniji zaštite individualnih prava, poput Ustava i većine međunarodnih ugovora, on nije inkorporirao ideje zaštite nacionalnih manjinskih kolektiviteta, poput onih u Preporukama iz Lunda.

Prema mišljenju dela Hrvata u Vojvodini, izostanak poimeničnog nabrajanja nacionalnih manjina posebno pogađa hrvatsku manjinu, jer se stvaraju uslovi da se pojedine grupe koje nose regionalna imena Hrvata proglašavaju posebnim etničkim grupama.

Da li postoje državne agencije odgovorne za prikupljanje demografskih podataka? Ako postoje napišite detalje.

Državne agencije odgovorne za prikupljanje demografskih podataka su: Republički zavod za statistiku, Beograd i Savezni zavod za statistiku, Beograd. Savezni zavod vrši popise stanovništva, koji su osnovni izvor podataka o stanovništvu kod nas. Pri nekim opštinama postoje registri stanovništva, ali sadrže samo broj žitelja naselja, odnosno opštine (promene broja stanovnika, doseljavanje-odseljavanje, umiranje-rađanje, kao i brakovi-razvodi brakova).

Preporuke

q Trebalo bi razmotriti mogućnost sintetičke definicije manjina koja bi sadržavala u sebi i subjektivne i objektivne dimenzije uz poštovanje individualnih prava.

ODELJAK II

Član 4.

1.Ugovornice se obavezuju da zajamče pripadnicima nacionalnih manjina ravnopravnost pred zakonom i jednaku zakonsku zaštitu. U tom smislu zabranjena je bilo kakva diskriminacija na osnovu pripadnosti nacionalnoj manjini.

2. Ugovornice se obavezuju da usvoje, gde je to potrebno, odgovarajuće mere za unapređenje, u svim oblastima ekonomskog, socijalnog, političkog i kulturnog života, pune i efektivne ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i onih koji pripadaju većini. U tom pogledu će voditi računa o posebnim uslovima pripadnika nacionalnih manjina.

3. Mere usvojene shodno st.u 2 ne smatraju se aktom diskriminacije.

Paragraf 1 člana 4

Normativni okvir

Garancija ravnopravnosti i jednakosti pred zakonom

Jednakost građana garantovana je načelnom odredbom Ustava SRJ (čl. 20 st. 1) i odredbom Ustava RS (čl. 13). Jednakost pred zakonom Ustav SRJ (čl. 20 st. 2) garantuje svim građanima i bliže garancije jednakosti pred zakonom (čl. 26 i 29). Ustav RS eksplicitno garantuje jednaku zaštitu građana (čl. 13, 22 i 24).

Zabrana diskriminacije

Ustav SRJ zabranjuje diskriminaciju (čl. 50) i “delovanje političkih, sindikalnih ili drugih organizacija koje je usmereno na .... izazivanje nacionalne, rasne, verske i druge netrpeljivosti ili mržnje” (čl. 42 st. 1). U Ustavu RS nema eksplicitne odredbe o zabrani diskriminacije, ali je propisana zabrana delovanja političkih, sindikalnih ili drugih organizacija “koje ima za cilj ... izazivanje i podsticanje nacionalne, rasne i verske netrpeljivosti i mržnje” (čl. 44 st. 2) i dopušta da se “ograniči rasturanje štampe i širenje drugih obaveštenja” ako se u njima “izaziva i podstiče nacionalna, rasna ili verska netrpeljivost i mržnja” (čl. 46 st. 6).

ZZPSNM je propisana izričita zakonska “zabrana dikriminacije na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj i jezičkoj osnovi prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama” (čl. 3).

Prema nekim mišljenjima ovaj deo ZZPSNM je diskutabilan i oskudan. Uređivanje ovih pitanja je u nadležnosti republika. On sadrži samo odredbu o zabrani narušavanja prava manjina (koja više liči na princip ili klauzulu, a ne na normativni sadržaj zakona) i takođe uopštene i opštepoznate odredbe o sudskoj i ustavnosudskoj zaštiti.

Odlukom Skupštine AP Vojvodine[21] formiran je Ombudsman. Ima 5 zamenika od kojih se po jedan bira za: prava deteta, prava nacionalnih manjina i ravnopravnost polova. U ovom trenutku još uvek ne postoji mogućnost ocenjivanja uspešnosti Ombudsmana, jer je institucija samo pravno nagoveštenam, ali se nije i konstituisala.

Krivično zakonovodstvo

U grupi krivičnih dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti SRJ (u najširem smislu tzv. politička krivična dela), regulisano je i krivično delo izazivanje nacionalne, rasne i verske mržnje, razdora ili netrpeljivosti (čl. 134. KZ SRJ). Time se inkriminiše ponašanje zabranjeno Ustavom SRJ. Zakonske odredbe kojima se uređuje ovo krivično delo pominju narode i nacionalne manjine koje žive u Jugoslaviji, rasnu, versku, nacionalnu mržnju, razdor i netrpeljivost, kao i odgovarajuće simbole, spomenike, spomen-obeležja i grobove.

U krivičnom pravu delo genocida je u grupi krivičnih dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava i ne obuhvata tzv. kulturni genocid (koji bi se eventualno sastojao u radnjama usmerenim na uništenje jezika, kulture ili vere neke nacionalne, etničke, rasne odnosno verske grupe) već “samo” tzv. fizički i biološki genocid.

KZ RS (čl. 60) uvodi krivično delo povrede ravnopravnosti građana. On podrazumeva svako, od svakog i prema svakom uskraćivanje ili ograničavanje prava građana utvrđenih ustavom, drugim propisom ili opštim aktom ili ratifikovanim međunarodnim ugovorom, kao i davanje pogodnosti ili povlastica građanima po bilo kom osnovu koji se u zakonu navodi (nacionalnost, rasa, veroispovest, ubeđenje, etnička pripadnost, pol, jezik, obrazovanje ili društveni položaj). Ova se definicija ograničava na tzv. građanska prava.

Prema KZ SRJ (čl. 134) kažnjivo je: izazivanje i raspaljivanje nacionalne, rasne, verske mržnje, razdora ili netrpeljivosti među narodima i nacionalnim manjinama koje žive u SRJ. Ovde je primetna indirektna zaštita od diskriminacije odgovarajućih grupa, zapravo sprečavanje radnji koje stvaraju širi pogodan ambijent (mržnju, razdor, netrpeljivost) za diskriminaciju.

U saveznom zakonodavstvu postoji krivično delo rasne i druge diskriminacije (čl. 154 KZ SRJ) koje se sastaji u kršenju osnovnih ljudskih prava priznatih od strane međunarodne zajednice po osnovu razlike u rasi, boji kože, nacionalnosti ili etničkom poreklu (širenjem ideja o superiornosti jedne rase nad drugom, propagiranjem rasne mržnje, podsticanje na rasnu diskriminaciju, proganjanjem organizacija ili pojedinaca za njihova zalaganja za ravnopravnost ljudi).

Poslednjih godina u SRJ je analiziran domaći pravni sistem sa stanovišta problema zabrane diskriminacije. Analize su nepotpune, jer se zadržavaju uglavnom na formalnom planu. Na ustavnom i zakonskom nivou se uglavnom poštuje princip zabrane, ali se npr, ukazuje na odredbe Ustava koje samo “građanima” priznaju pravo na “podjednaku zaštitu zakona” (što pretpostavlja mogućnost da se stranci, izbeglice, apatridi mogu podvrgnuti diskriminaciji putem zakona). Mnoga su osnovna prava i slobode redukovana ustavnom odredbom da se ostvaruju “saglasno zakonu” što daje pravnu mogućnost da se zakon diskriminatorno usmeri. Van uvida je ostao ogroman prostor podzakonskih pravnih akata opšteg značenja (“propisa”), a pogotovo pojedinačnih pravnih akata i radnji, iako su oni najbitniji sa stanovništva istraživanja diskriminacije.

U SRJ se uopšte nije vršio progon za masovno – čak putem javnih medija – vršenje krivičnih dela iz čl. 134 KZ SRJ, odnosno krivičnog dela iz čl. 60 KZ RS, kao i nekih drugih krivičnih dela značajnih sa stanovišta diskriminacije, pa čak ni za delo genocida. To indirektno znači da se od same države diskriminacija toleriše, odnosno da se ništa se ne čini da se ona identifikuje i sprečava, barem u nekim svojim najdrastičnijim formama. Time se stvaraju mogućnosti za održavanje klime diskriminacije.

Primena

Hrvati

Prema mišljenju dela pripadnika hrvatske manjine, Hrvati su samo formalno priznati i izjednačeni sa ostalim manjinama. Nedostaju odlučnije političke mere za postizanje ciljeva proklamovanih ZZPSNM. Ostvarivanje manjinskih prava hrvatskog naroda u SRJ u tesnoj vezi je sa procentom učestvovanja u broju stanovništva na nivou opštine: u Subotici je ostvarivanje manjinskih prava bolje, a u većini drugih lokalnih samouprava gde žive Hrvati je drukčije – uopšte ne postoji. Prava se ostvaruju ukoliko su u nadležnost lokalne samouprave, dok je stvar drugačija kada je u pitanju delokrug republičkih tela, organizacija i ustanova. Ostvarivanje “pune i efektivne ravnopravnosti” iz st. 2 čl.a 4 podrazumeva, između ostalog, i elastičnu primenu tzv. nacionalnog ključa u mestima u kojima živi hrvatska manjina, no ovo načelo ravnopravne zastupljenosti nedovoljno je primenjeno kada su u pitanju državna tela, za razliku od pojedinih tela lokalne samouprave (za šta je pozitivan primer samo Opština Subotica).

Romi

Romi se izjednačavaju sa ostalim građanima tek donošenjem ZZPSNM, a KZ poznaje u određenim slučajevima zaštitu nacionalnih manjina, ali ne i etničkih grupa.

Preporuke

q Usaglasiti postojeće zakonodavstvo koje reguliše manjinsku problematiku.

q Korigovati zakonodavstvo u smislu obezbeđivanja zaštite posredstvom jasnih sankcija u odnosu na državne organe.

q Razmotriti donošenje zakona o zaštiti manjina na republičkom nivou.

q Edukovati javno mnjenje sa ciljem razumevanja mera afirmativne akcije.

q Preduzeti različite mere za stvaranje pozitivnog ambijenta za ostvarivanje manjinskih prava (nova manjinska politika, afirmativne akcije, sankcionisanje i kažnjavanje negativnih tendencija).

q Prebaciti brigu o suzbijanju diskriminacije u institucije sistema na svim nivoima, kako bi nediskriminativno postalo ne samo pravo, već i njegova primena.

q Uvesti efikasno pravosuđe i upravu, kao i odgovarajuću edukacionu politiku na širem planu.

q Uvesti mere afirmativne akcije u izborno zakonodavstvo i obezbediti odgovarajuću reprezentaciju etničkih zajednica u političkom sistemu.

q Stvoriti pravne i institucionalne okvire za predstavljanje manjina u telima uprave.

Paragraf 2 člana 4

Normativni okvir

Ni Ustav SRJ niti Ustav RS ne sadrže eksplicitne norme o merama afirmativne akcije, pa nema ni odredaba o nediskriminatornoj prirodi ovakvih mera.

Ovakve mere pominju se u ZZPSNM koji uređuje pravo organa državne vlasti da preduzimaju mere afirmativne akcije u skladu sa Ustavom i Zakonom (čl. 4).

Primena

Romi

Ne postoje posebne vladine agencije i institucije lokalnih vlasti za podsticanje romskih privrednih, političkih i kulturnih aktivnosti.

Grupa za integraciju Roma, sastavljena od predstavnika NVO i romskih političkih partija iz Vojvodine kao i istaknutih pojedinaca, koja je inicirala Savez nacionalnog saveta Roma, u saradnji sa Sekretarijatom za nacionalne manjine APV, priprema program integracije Roma Vojvodine koji treba da odredi kratkoročne, srednjoročne i dugoročne mere za unapređenje društvenog položaja Roma.

Primeri diskriminacije i segregacije Roma postoje. Oni nisu masovni, sistematski i, što je najvažnije, institucionalizovani i namerno proizvođeni od organa vlasti, bar ne na višim nivoima. Prema našim terenskim uvidima Romi najčešće pominju diskriminaciju u javnoj sferi (školovanje, lekar), prilikom zapošljavanja i od strane nižih organa vlasti. Segregacija mnogo češće ima oblik potencijalne društvene distance i sastoji se u “gledanju popreko” i nazivanja Roma "Ciganima" nego što ima oblik pretnje, otvorenog neprijateljstva i nasilja. Po nekim izjavama Roma “Ako neki Rom greši on onda greši kao Rom dok drugi greše kao pojedinci”.

Nešto izrazitije distanciranje postoji prema Romima muslimanske veroispovesti, naročito onima koji su posle 1998. raseljeni sa Kosova. Ista distanca postoji i unutar romske zajednice. Ima Roma koji ističu da je segregacije bilo više ranije, ili dok su bili na Kosovu, dok drugi ističu da su se odnosi pogoršali posle najnovijih balkanskih ratova, iako se ta napetost sada smiruje ali uz pojačane podele i distance.

Ne bi se moglo reći da je distanca prema Romima izraženija kod većinskog (srpskog) naroda nego kod nacionalnih manjina. Opšti stav romskih ispitanika na terenu bio je da su nacionalne manjine rezervisanije nego većinski narod prema Romima. Najrezervisaniji su bili Mađari, pa tek onda Srbi i Muslimani. Međutim, i kod većinskog naroda i kod nacionalnih manjina distanca prema Romima se povećava ukoliko se stiče utisak da se sve više pomaže Romima kao Romima, dok se druge kategorije siromašnih građana, ponekad u istom ili gorem položaju, zanemaruju. Naročito je primetna pomoć romskim ili aškalijskim izbeglicama, čak i među samim Romima.

§ Kikinda i Sombor. Zabeleženi su napadi Skinhedsa na pripadnike romske manjine. U Somboru je napadnuta mlada Romkinja prilikom čega joj je rečeno da “od svih Cigana treba skuvati sapun”.

§ U pojedinim vojvođanskim naseljima se s vremena na vreme pojavljuju grafiti sa antiromskim sadržajem: Npr. “Srbi izumiru Šiptari i Cigani se kote” (Sombor), “Cigani marš iz Srbije” (Sombor), “Cigani u Indiju” (Novi Sad).

§ Primeri diskriminacije prema Romima zabeleženi su i u disko i kafe klubovima, na bazenima, pa čak i na dečjim igralištima.

Paragraf 3 člana 4

Član 5.

1.Ugovornice se obavezuju da unapređuju uslove potrebne za održavanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i očuvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta: vere, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa.

2. Bez štete po mere preduzete u okviru svoje opšte integracione politike, ugovornice će se uzdržati od politike i prakse asimilacije pripadnika nacionalnih manjina protivno njihovoj volji i štiteći ih od svake akcije usmerene ka takvoj asimilaciji.

Paragraf 1 člana 5

Normativni okvir

Pravo na osnivanje, u skladu sa zakonom, prosvetnih i kulturnih organizacija ili udruženja, garantuje Ustav SRJ (čl. 11 i čl. 47) koji priznaje i garantuje prava nacionalnih manjina na očuvanje, razvoj i izražavanje njihove etničke, kulturne, jezičke i druge posebnosti i na upotrebu nacionalnih simbola u skladu sa međunarodnim pravom. Ista prava garantuje i ZZPSNM (čl. 12).

Primena

Hrvati

Iako postoje značajni pomaci u unapređivanju uslova potrebnih za očuvanje kulture i identiteta Hrvata (npr. prihvatanje inicijative za uvođenje hrvatskog kao službenog jezika na nivou APV, početak obrazovanja na hrvatskom nastavnom jeziku ili pristup osnivanju nedeljnika od strane Skupštine APV), još uvek ne postoji stalan i institucionalni oblik finansiranja hrvatskih manjinskih institucija. Npr. i 2002. izostala je finansijska i medijska podrška kulturnih manifestacija (u Tavankutu, Subotici, Somboru, Novom Slankamenu... ili izdavanje časopisne periodike ili knjiga). Još uvek ne postoji ni jedna hrvatska profesionalna naučna institucija.

Romi

Osnovni materijalni uslovi (prostor, oprema i finansijska sredstva) za očuvanje i razvijanje romske kulture i identiteta skoro da i ne postoje, ili su zanemarljivi. Za rad udruženja, aktiviranje društvenog života i okupljanje nema domova kulture, dečjih obdaništa i igrališta, sportskih terena, niti prostorija. To se naročito oseća u zimskim mesecima. Takvih prostorija nema ni tamo gde se organizuje dosta sekcija i aktivnosti romskih udruženja, pa se one, uglavnom, odvijaju po privatnim kućama, a ponekad i u mesnim, zajedničkim domovima kulture od kojih su mnogi već dotrajali i ruinirani.

§ U romskom naselju Jamura u Srbobranu se svake godine održava kulturna manifestacija Roma Vojvodine “Ciganske vatre” a romski dom kulture ne postoji.

Finansiranje romskih organizacija je skromno. Ni jedna organizacija nema profesionalno plaćenu osobu koju bi finansirala lokalna samouprava. Neke lokalne samouprave iz svojih budžeta izdvajaju simbolička sredstva za romske aktivnosti.

§ Prema izjavi Kulturnog centra Roma u Subotici, ova romska organizacija je lošije finansirana od srpskih, mađarskih i hrvatskih udruženja. I pored toga što je Kulturni centar Roma dostavio Skupštini opštine Subotica svoje predloge programa edukativnog i promotivnog karaktera, koji su u funkciji emancipacije Roma, on je po finansiranju svrstan u najnižu kategoriju.

U ovom momentu, programe romskih udruženja u Vojvodini finansiraju strani donatori. Zahvaljujući njima udruženja “žive”. Za jačanje romskih organizacija najviše su uradili Fond za otvoreno društvo, Save the Children i ADF. Ove organizacije su starteški, u dužem vremenskom intervalu, finansirale programe iz oblasti obrazovanja i izdavaštva.[22]

Pokrajinski sekretarijat za zaštitu nacionalnih manjina, upravu i propise je 2002. godine, putem javnog konkursa, skromno finansirao programe romskih organizacija koje su u proteklom periodu imale rezultate (administrativni rad, manifestacije, adaptacije prostora).

Romi smatraju da rad njihovih kulturno umetničkih društava nema dovoljnu medijsku podršku i da nisu uključeni u komisije za ocenjivanje folklornih dostignuća ni na jednom nivou, od opštinskog do saveznog, iako među njima ima profesionalnih koreografa i drugih profesionalaca.

Kod Roma sazreva svest o potrebi sopstvenog angažovanja u poboljšavanju vlastitog društvenog položaja i razvijanju sopstvenog identiteta, jer smatraju da će osnivanjem romskih udruženja u većoj meri ostvarivati svoja prava.

Da li postoji državna religija u vašoj zemlji?

U SRJ ne postoji državna religija. Prema Ustavu SRJ i Ustavu RS država i crkva su odvojene.

Da li su zakonu nabrojane priznate religije?

U Zakonu o osnovnoj školi[23] kao tradicionalne crkve i verske zajednice navode se – Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica, Katolička crkva, Slovačka evangelistička crkva, Jevrejska zajednica, Reformatska hrišćanska crkva i Evangelistička crkva čime je narušen princip ravnopravnosti crkava.

Da li postoji jedan ili više zvaničnih jezika u vašoj zemlji? Ako postoji da li je to propisano zakonom?

(Vidi čl. 10 Alternativnog izveštaja).

Preporuke

q Javni fondovi treba da pruže značajniju finansijsku podršku institucijama i projektima manjinskih zajednica.

Paragraf 2 člana 5

Normativni okvir

Odredbom čl. 5 st. 3 ZZPSNM uneta je zabrana preduzimanja mera i radnji za nasilnu asimilaciju pripadnika nacionalnih manjina. Na teritoriji APV se ne sprovodi politika prinudne asimilacije od strane države.

Ukoliko postoje zakoni koji se izričito odnose na “opštu integracionu politiku” molimo vas da navedete detalje. Da li postoji vladina infrastrukutura za integracionu politiku?

U SRJ ne postoje zakoni koji se izričito odnose na “opštu integracionu politiku”, a samim tim ni njima odgovarajuća državna infrastruktura.

Preporuke

q Treba registrovati one oblike društvene prakse koji dovode do asimilaije i ukoliko oni uživaju državnu podršku treba odustati od logističke i finansijske podrške onima koji su u funkciji asimilacije.

Član 6.

1. Ugovornice treba da podstiču duh tolerancije i međukulturalnog dijaloga i preduzimaju efikasne mere za unapređenje uzajamnog poštovanja i razumevanja i saradnje među svim ljudima koji žive na njihovoj teritoriji, bez obzira na njihov etnički, kulturni ili verski identitet, posebno u oblasti obrazovanja, kulture i medija.

2. Ugovornice se obavezuju da preduzmu odgovarajuće mere zaštite lica izloženih pretnjama ili diskriminaciji, neprijateljstvima ili nasilju zbog svog etničkog, kulturnog ili verskog identiteta.

Paragraf 1 člana 6

Normativni okvir

(vidi čl. 9 Alternativnog izveštaja)

Primena

Obrazovanje

U poslednjih godinu dana Ministartsvo prosvete uspostavilo je novu politiku za izmenu sadržaja nastavnih planova i programa za osnovne i srednje škole, posebno o predmetima srpski jezik i književnost i istorija. Sledeći princip tolerancije dogovoreno je da se iz nastavnih planova izostave sadržaji koji narušavaju duh tolerancije uvedu oni koji uspostavljaju kulturni dijalog, poštovanje, poverenje i razumevanje među narodima koji žive u SRJ.

Mediji

Mediji na jezicima nacionalnih manjina, ali i na većinskom jeziku (štampani ili elektronski) nisu se u posmatranom periodu ozbiljnije i analitički bavili problemima iz oblasti zaštite i povrede prava nacionalnih manjina niti su se bavili “drugima” (nacijama i etničkim grupama)[24].

(Videti Paragraf 1 člana 9 Alternativnog izveštaja o okvirnoj konvenciji).

Hrvati

Sadržajno, hrvatski tekstovi, televizijske i radio emisije najveću pažnju posvećuju životu, običajima i statusu hrvatske zajednice u Vojvodini. U “TV divanima” ređe (zbog malog medijskog prostora na TV NS), a u radijskim programima na hrvatskom češće, pažnja se poklanja i događajima iz života drugih manjiskih zajednica. Prvenstveno se to odnosi na mađarsku, nemačku i jevrejsku zajednicu, ali se ne zanemaruju ni teme od značaja za većinski narod, druge manjinske zajednice i događaji od opšteg značaja.

Mađari

Monitoring medija na mađarskom jeziku obavljen 2001. kada je reč o “Magyar Szo”, ukazao je da ova, jedina dnevna novina na jeziku manjina u Vojvodini, nije pokazao mržnju ali ni očekivanu prirodnu otvorenost prema drugim kulturama, pa ni na nivou elementarnih informacija.

Da bi razbila getoizaciju i negovala multikulturalnost i interkulturalnost, nezavisna produkcija “UrbaNS” 2000. pokrenula je kulturni magazin “Multigrad”. Emisija je emitovana dvojezično (srpski/mađarski) što je bio jedan od prvih bilingvalnih prodora u TV prezentaciji. Produkcija je prestala da realizuje ovu emisiju 2001. zbog nedostatka finansijskih sredstava. Fond za otvoreno društvo koji je podržao projekat nije nastavio finansiranje, a druge fondacije nisu pokazale interesovanje. Tako je još jedan multikulturni projekat propao.

Od januara 2002. na prvom programu TV Novi Sad svake četvrte nedelje u mesecu emituje se kulturni magazin na srpskom, mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku. Emisija se zove “Zajedno” i traje 60 minuta. Svi prilozi se emituju na maternjem jeziku, a titlovani su na srpski. Predviđeno je da se uključe i novinari koji pišu na ukrajinskom i hrvatskom jeziku. TV Novi Sad emituje program na mađarskom jeziku već 30 godina. Nekada je ova redakcija bila najrazvijenija u celoj televiziji, što se danas ne može reći. Program na mađarskom jeziku u informativnim emisijama prati zbivanja u manjinskim sredinama, a u poslednje vreme informiše i o nemačkoj manjini koja je donedavno bila gotovo nevidljiva.

Radio 021 u okviru svog drugog programa “Multiradio” emituje mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku. Dnevno se emituju multijezičke vesti 3 x po 5 minuta koje u okviru iste emisije vesti čitaju novinari na više jeziku naizmenično. Cilj je senzibilizacija auditorijuma na jezik "drugoga". "Multiradio" neguje polilingvalizam u svim emisijama.

Može se smatrati da mađarska nacionalna manjina u prethodnoj godini nije bila adekvatno informisana o problemima iz oblasti zaštite i povrede prava nacionalnih manjina, iako su postojali pojedinačni prodori u sferi manjinskog i multikulturnog promišljanja svakodnevice.

Romi

Romske televizijske emisije su u potpunosti bilingvalne romsko/srpske, što predstavlja iskorak u interkulturnom smislu.

Rumuni

U rumunskim medijima nedostaju prilozi o drugima. Vanmanifestaciono praćenje aktivnosti drugih manjina u Vojvodini svedeno je na minimum. Nekoliko reportaža o slovačkom naivnom slikarstvu i o pesnicima koji pišu na rusinskom jeziku su nedovoljni.

Kako se u ovom periodu nisu prevodila literarna dela pisaca drugih manjina na rumunski jezik pravi iskorak je usamljeni pokušaj urednika emisije “Kulturni brojčanik” i časopisa “Lumina” koji povremeno objavljuju prevode sa mađarskog i slovačkog jezika.

Rusini

Radio 021 u okviru svog drugog programa “Multiradio” emituje i na rusinskom jeziku.

Slovaci

Temama iz oblasti multikulturalizma mediji na slovačkom jeziku bave se sporadično, jer nema kadrova koji bi ih realizovali. Npr. najtiražniji, najčitaniji, pa time i najuticajniji medij na slovačkom jeziku “Hlas ljudu” u proteklih godinu dana objavio je svega 7 tekstova o ZZPSNM i 4 teksta o Okvirnoj konvenciji o zaštiti manjinskih prava, ali na nivou informacije bez ozbiljnijeg analitičkog pristupa. Mnogo bolje je problematizovao pitanje obrazovanja na maternjem jeziku, ali ostalih tema iz domena prava nacionalnih manjina nije bilo.

U Vojvodini ne postoje formirane multikulturne institucije ni na istraživačkom ni na pragmatičkom planu. Prožimanjem kultura na ovom prostoru bave se samo pojedinci i neke nevladine organizacije sa svog usko stručnog spekta. Ono čime se institucije u Vojvodini tradicionalno bave je folkloristika. Najmanje zastupljeno je prevodilaštvo među manjinskim jezicima. U poslednjih 10 godina svedeno je na pojedine tekstove za pojedinačne časopisa iz oblasti kulture i umetnosti.

Rezultati istraživanja javnog mnjenja u Vojvodini ukazuju na visok stepen razumevanja među građanima i potrebu razvijanja kulture svake nacije. Preko 89% punoletnih građana koji su učestvovali u istraživanju koje je sprovela novosadska Scan agencija, slažu se sa tvrdnjom da “razvitak kulture svake nacije u Vojvodini nije smetnja za razvoj kultura drugih nacija”. Međutim velika većina ispitanika je istovremeno vrlo kritična prema sopstvenom poznavanju kulture drugih nacionalnih zajednica u sopstvenom okruženju. Skoro dve trećine ispitanika je izjavilo da ne poznaje kulturu druge nacionalne zajednice.

Preporuke

q Država treba da preduzme različite akcije koje će doprinositi afirmaciji tolerancije u obrazovanju i medijima.

q Sprovoditi pozitivne akcije koje bi omogućile više kontakata i razvijanje multikulturalnosti i interkulturalnosti među građanima različitih etničkih pripadnosti.

q Specijalnim donacijama podržati saradnju među medijima na manjinskim i većinskom jeziku, kao i prevodilaštvo između manjinskih i većinskog jezika (posebno između jezika manjina koje žive na ovom prostoru).

q Podsticati bilingvalne ili multilingvalne emisije u elektronskim medijima radi navikavanja i savladavanja jezika sredine (pozitivna praksa je postojala do 1990.).

q Dati prednost u dodeljivanju frekvencija, donacija, dodatnih sredstava iz budžeta i poreskim olakšicama multikulturnim i multijezičkim pristupima, putem odredaba u medijskim zakonima.

q Organizovati treninge za multikulturalni uređivački pristup svakodnevici.

q Formirati javno preduzeće za izdavačku delatnost i izdavanje lista na romskom jeziku.

Paragraf 2 člana 6

Primena

Hrvati

I prema predstavnicima Hrvata negativni stereotipi se nisu značajnije smanjili, a etnička distanca je još uvek velika (naročito u Sremu). Prema mišljenju jednog dela Hrvata, nakon Albanaca, Hrvati su druga manjina spram koje većinski narod ima najnegativnije stereotipe. To proizvodi strah i nesigurnost među njihovim pripadnicima i negativno utiče na mogućnost javnog delovanja, a time i na ostvarivanje manjinskih prava.

U praksi izostaju sankcije za pojedine oblike netolerantnog ponašanja:

§ Novi Slankamen. Nakon proslave 100 godišnjice Društva, bile su česte telefonske pretnje Hrvatima[25].

§ Tavankut. Prilikom formiranja odeljenja na hrvatskom jeziku, vršen je pritisak od pojedinaca na roditelje da ispišu svoju decu iz hrvatskog odeljenja – pojedinci su telefonski zastrašivali roditelje različitim pretnjama. To je odvratilo nekoliko roditelja da upiše decu [26].

§ Nakon prikazivanja reportaže proslave jubileja HKPD-a “Matija Gubec”[27], verbalno su bili napadnuti učesnici i saradnici emisije, prilikom čega su korišćeni šovinistički izrazi.

Mađari

§ Sombor.Republika Mađarska usvojila je prošle godine Statusni zakon, koji omogućava razne povlastice Mađarima koji žive u okruženju (Slovačkoj, Ukrajini, Rumuniji, Jugoslaviji, Hrvatskoj i Sloveniji). U Vojvodini je za izdavanje tzv. mađarskih legitimacija zadužena civilna organizacija CMH (Concordia Minoritates Hungaricae), koja ima kancelarije u više gradova. Kancelariju CMH u Somboru[28] nazvala je anonimna osoba koja je zapretila da će baciti bombu na kancelariju. Zaposleni su pretnju prijavili policiji, čija je patrola odmah došla, uzela izjave o događaju i ostala u kancelariji do kraja radnog vremena. Nije došlo do incidenta.

§ Bečej. Istog dana[29], kancelarija CMH dobila je anonimno pismo u kome je vulgarnim jezikom zaposlenima zaprećeno bombaškim napadom ukoliko ne prestanu da primaju zahteve za statusne legitimacije. I u ovom slučaju policija je odmah reagovala. Počinioci su ostali nepoznati.

§ U osnovnoj skoli “Zdravko Gložanski” u Bečeju doslo je do tuče[30] između mađarskog i srpskog odeljenja. Prema izjavi roditelja jednog đaka iz mađarskog odeljenja, srpska deca su napala mađarsku uz uzvikivanje: “Šta vi tu Mađari tražite”, “Vratite se odakle ste došli” i sl. Isti je učenik ispričao da nastavnici nisu obraćali paznju na incident, čak ni kada su učenici počeli da šutiraju jednog dečaka. Roditelji su za tuču saznali posredno. Deca se nisu direktno žalila, ali su htela da se ispišu iz škole.

§ Temerin. Za vreme jedne mađarske svadbe[31] došlo do ponižavanja i vređanja prisutnih po nacionalnoj osnovi. Dva mladića srpske nacionalnosti su prošla kolima kroz kolonu gostiju i izvređali ih. Određen im je pritvor od 29 dana, sve dok nisu okončane sve istražne radnje.

§ Novi Sad. Na zidu Novinsko-izdavačkog preduzeća Forum se godinama pojavljuje grafit “Srbija Srbima – Mađari napolje”. Zgrada je inače poznata kao dom mnogobrojnih institucija vojvođanskih Mađara kao štu su: dnevni list “Magyar Szo”, porodični nedeljnik “Csaladi Kor”, izdavačka kuća “Forum”, omladinski list “Kepes Ifjusag”. Gradonačelnik Novog Sada je. u sklopu pokrenute akcije[32] prefarbao belom farbom ovaj grafit (i još nekoliko u Novom Sadu), ali se on nepuna dva dana nakon toga ponovo pojavio. U trenutku pisanja ovog izveštaja je još uvek na zidu.

§ Sombor. Na fasadama nekih zgrada[33] pojavili su se sledeći natpisi: “Mađari napolje”, “Šiptari, demokratija vas neće spasiti srpske odmazde”, “Smrt Jevrejima”. Grafite su osudili odbornici opštinske skupštine.

Romi

Romi su ZZPSNM-om proglašeni za nacionalnu manjinu pre samo godinu dana ali su, zbog dugotrajnog podređenog i marginalizovanog društvenog položaja, to još uvek samo na papiru. Pozitivno se ocenjuje što je u ZZPSNM-u izričito navedeno da su Romi nacionalna manjina i što se uvodi pozitivna diskriminacija pri zapošljavanju i upisu u škole.

Romska naselja

Romska naselja u Vojvodini postoje kao izolovani, getoizirani slamovi ili kao romske mahale na kraju ulice ili naselja. Mnoga su smeštena pored kanala i bara, smetilišta i deponija. Kuće su na podvodnom terenu, sa dosta vlage i često plavljene, ne retko sa gomilama otpadaka po dvorištima i ulicama, okružena korovom i đubrištima, u kojima se legu pacovi i zmije. Ukoliko su ulice u naselju asfaltirane, to je urađeno samo do prvih romskih kuća. Isto se odnosi i na električnu i vodovodnu mrežu. Ako ih ima, ulice u romskom naselju su blatnjave, što stvara naročit problem za školsku decu. Kanalizacija gotovo ne postoji, a obližnji kanali u letnjim mesecima nepodnošljivo zaudaraju. Po komunalnoj opremljenosti i ekološkim standardima ova naselja su na jako niskom nivou. U slamovima i mahalama dominiraju dotrajale, ruinirane, oronule kuće sklone padu, bez osnovnih sanitarnih uređaja, dok su kuće solidnije ukoliko su se Romi integrisali u seosko ili gradsko naselje, što u Vojvodini nije tako redak slučaj. Ovi integrisani ili tzv. “kućevni Romi”, najčešće, nemaju pomenute probleme, a njihove kuće izgledaju kao i kuće ostalih nacionalnih zajednica. Izuzetak su, da ih tako nazovemo “dvorišni Romi” u većim gradovima koji žive u straćarama u uvučenim dvorištima i iza stambenih zgrada.

Zahvaljujući pomoći humanitarnih i drugih organizacija u nekim romskim naseljima su, donekle, poboljšani uslovi života, ali je to još uvek daleko od minimalnih stambenih i komunalnih standarda.

Romi se žale da im sve češće dolaze razne “ekspedicije” koje se raspituju, popisuju, snimaju i obećavaju pomoć, ali da je ona retka i minimalna.

Zabeležene su protestne akcije, npr. novosadskog naselja Šangaj[34], u kojem su meštani, i Romi i ne-Romi, zajedno sa gradskim ekološkim pokretom, preduzeli niz akcija, na domaćem i medunarodnom planu, kako bi se naselje izmestilo, ali do toga još nije došlo.

Zapošljavanje Roma

Zapošljavanje je glavni problem Roma i njihovih porodica, što i oni uviđaju i često ističu. Romska porodica je brojnija od drugih. Najčešće, nije niko zaposlen ili radi samo jedan član, čak i kada su mladi, zdravi i školovani. Postoji želja i namera da se bar neko zaposli, ali su šanse male. Zato neki pomišljaju na odlazak u inostranstvo. U nekim mestima, gde je raširena pojava zapošljavanja u inostranstvu, gotovo da nema romske kuće iz koje bar neko nije otišao. To u mnogome pobija rasprostranjenu stereotipiju da su Romi naviknuti na pomoć, a ne na rad i da mnogo više vole da lenčare i bave se kojekakvim “poslovima”.

Romi češće ostaju bez radnog mesta i teže se zapošljavaju od drugih. Jedni ističu da im ni školovanje ni sticanje kvalifikacija nije pomoglo da nađu posao, a drugi da je pomoć države pri zapošljavanju bila veća pre ratova nego kasnije. Pojedini Romi gube nadu da mogu naći posao u ovoj zemlji, dok drugi sve više pokušavaju da iz životnih nedaća izađu samozapošljavanjem. Ima onih koji su stekli određene kvalifikacije, ali nemaju alat i početni kapital da započnu posao. Poneko ima i alat, ali se žali da ne može da nađe posao. Ima mnogo Roma koji su spremni da rade bilo šta, da budu spremačice ili fizički radnici, čak i kada su završili srednje škole. Postoje indicije da su Romi, ukoliko se bave malom privredom, u nekim sredinama izloženiji finansijskoj kontroli nego ostali.

Diskriminacija

Velika većina Roma, sa kojima se razgovaralo na terenu, nije navela primere diskriminacije, pretnji, neprijateljstva i nasilja prema Romima u svom mestu. Među njima dominira stav da je netrpeljivost prema Romima osrednja i ista kao pre godinu dana, a znatniji deo njih smatra da su odnosi ne-Roma i Roma sada isti (ni bolji ni gori) u odnosu na period pre izbijanja sukoba na prostorima bivše Jugoslavije.

§ Titel. Izbačen je nameštaj iz kancelarije člana Izvršnog odbora koji je Rom, a na i u zgradi Skupštine opštine osvanuo natpis “Cigani napolje”.

§ Mali Iđoš. Policija je pretukla predsednika Udruženja Roma jer nije znao ko je počinio krađu u naselju, a za počinioca se sumnjalo da je Rom. Pokrenut je postupak protiv policajca.

§ Sonta. Uklonjen postavljen natpis Kulturno prosvetnog društva Roma na romskom jeziku[35], koji je na intervenciju romske zajednice ponovo vraćen.

Tek svaki treći Rom je uočio neki edukativni program ili medijsku i političku kampanju za iskorenjivanje stereotipija, predrasuda, netolerancije prema Romima[36].

Preporuke

q Inicirati donošenje antidiskriminacionog zakona.

q Obezbediti komunalne i ekološke sanacije romskih naselja i poboljšati njihove stambene uslove.

q Uvesti vodu, struju i izgraditi ulice u romskim naseljima.

q Kontinuirano organizovati narodnu kuhinju i nabavku ogreva za nezbrinute romske porodice.

q Osmisliti i sprovoditi program zapošljavanja Roma.

q Izgraditi humaniji odnos prema romskoj deci.

q Uvesti semafore na tranzitnim putevima pored kojih su romska naselja da bi se izbeglo stradanje dece. (Na putu u Novom Sadu, pored naselja Veliki Rit, strada skoro svakog meseca jedno romsko dete).

Član 7.

Ugovornice će obezbediti poštovanje prava svakog pripadnika nacionalne manjine na slobodu mirnog okupljanja, slobodu udruživanja, slobodu izražavanja i slobodu misli, savesti i veroispovesti.

Normativni okvir

(Vidi čl. 8 Alternativnog izveštaja)

Primena

Hrvati

Prva manifestacija koju su Hrvati u Novom Slankamenu organizovali u Hrvatskom domu posle 11 godina, bila je ometana od strane većeg broja meštana[37]. Iako organizatori ničim nisu isporovocirali ovakvo šovinističko reagovanje, gosti su bili vređani, a policija je sve to mirno posmatrala. Još uvek nema nikakvih obaveštenja o tome da li je iko za to krivično odgovarao.

Romi

Pre 10 godina u Vojvodini je bilo 5 romskih udruženja. Danas ih je preko 40, što registrovanih, što neregistrovanih. Velike romske asocijacije na teritoriji Vojvodine su: Matica romska u Jugoslaviji, Savez udruženja Roma Vojvodine i Vojvođanska inicijativa Roma, sve sa sedištem u Novom Sadu. Program rada ovih organizacija daje jasniju sliku o položaju romske nacionalne manjine. Većina je osnovana da bi Romima pribavila humanitarnu pomoć, dok veoma mali broj daje prioritet obrazovanju. U ovom momentu samo dva udruženja imaju svoj prostor.

§ U romskom naselju u Apatinu, Romi su od donatora dobili montažni objekat, a u Molu je jedna neromska organizacija, koja se intenzivno bavi obrazovnim programima za Rome, dobila prostor na 99 godina korišćenja.

§ U Subotici je, nakon 8 godina dopisivanja sa lokalnom samoupravom, na pomolu rešavanje ovog problema, dok ostala romska udruženja traže prostor od svojih lokalnih samouprava, ali uglavnom ostaju bez ikakvog odgovora.

Neki Romi smatraju da će se, ukoliko lokalne samouprave nastave sa ovakvom politikom, obezvrediti cilj osnivanja romskih organizacija (zbog načina finansiranja samo 25% romskih organizacija realizuje svoje programe, a ostale organizacije očekuju da im neko sa strane pomogne da počnu da rade).

Rezultati sa terena kazuju da Romi preferiraju zajedničke klubove za druženje u odnosu na one namenjene samo Romima.

Iako neki Romi smatraju da će osnivanjem sopstvenih udruženja moći u većoj meri ostvariti svoja prava, mišljenja su i da njihove zajednice nisu dovoljno samoorganizovane, aktivne i agilne u poboljšanju svog lošeg društvenog položaja i da više inkliniraju sticanju individualne nego zajedničke koristi.

Preporuke

q Pokrenuti prekršajne ili krivične postupke protiv počinilaca prekršaja ili krivičnih dela.

q Razmotriti mogućnost osnivanja posebnog javnog fonda za finansijsku pomoć romskoj zajednici.

Član 8.

Ugovornice se obavezuju da priznaju svakom pripadniku nacionalne manjine pravo da slobodno izražava svoja verska uverenja i da osniva verske institucije, organizacije i udruženja.

Normativni okvir

Sloboda veroispovesti garantovana je odredbom čl. 43 Ustava SRJ i čl. 41. Ustava RS. Istom odredbom utvrđeno je da su verske zajednice odvojene od države i slobodne u vršenju verskih poslova i verskih obreda i da država može materijalno pomagati verske zajednice. Uvođenjem verske nastave, kao jednog od obaveznih izbornih predmeta u osnovnoj školi, narušen je Ustavom proklamovan princip odvojenosti crkve od države.

Odredbom čl. 18 st. 2 Ustava SRJ proklamovano je da su crkve ravnopravne i slobodne u vršenju verskih poslova i verskih obreda.

Zakonom o osnovnoj školi[38], odredbom čl. 22 i uvođenjem verske nastave kao izbornog predmeta, ali samo za tradicionalne crkve i verske zajednice (vidi čl. 5, str.13 Alternativnog izveštaja) narušen je princip ravnopravnosti crkava. Nejednak tretman nekih verskih zajednica vidi se i u pogledu mogućnosti izgradnje bogomolje, satanizacija nekih sekti ili čak sekti u celini, neujednačenoj materijalnoj pomoći. U krivičnom zakonodavstvu RS još uvek, kao krivično delo nije propisano npr: povreda izražavanja nacionalne pripadnosti niti povreda slobode ispovedanja vere i vršenje verskih obreda, što bi bilo logično očekivati s obzirom na odredbe Ustava. Istovremeno, u grupi vojnih krivičnih dela, i nakon uvođenja mogućnosti tzv. civilnog služenja vojske, i dalje postoji krivično delo odbijanje primanja i upotrebe oružja (sa drastičnom kaznom od 1 do 10 godina zatvora), iako je delo vezano za tzv. prigovor savesti koji je sastavni deo moralnih ili verskih normi nekih verskih zajednica.

Predlog Zakona o verskoj slobodi[39] indirektno favorizuje Srpsku pravoslavnu crkvu jer joj daje izuzetno značenje u “očuvanju i razvijanju nacionalnog identiteta” i naglašava da “usklađeni odnosi” između crkve i države "mogu unaprediti ostvarivanje ljudskih prava i kulturnih i tradicionalnih vrednosti". Crkva se predstavlja kao vezivno tkivo zajednice, a duh kolektivizma i sabornosti je suprotstavljen konceptu verske slobode kao nečem strogo ličnom. U predlogu se sreće niz, direktno ili indirektno ograničavajućih odredaba u korišćenju verske slobode. Iako se u početnim odredbama svakom “jamči sloboda misli, savesti i veroispovesti”, ta sloboda nije predmet regulisanja, kako bi se očekivalo iz naziva Predloga Zakona. Predlog se ne bavi slobodom vere i pojedincem-vernikom, već gotovo isključivo crkvom i njenom funkcijom i ulogom u državi kako je tvorac ovog zakonskog projekta zamišlja, kao i obavezama države prema crkvi kao organizaciji i verskim zajednicama, njihovim pravnim subjektivitetom, posebno naglašavajući pravni subjektivitet tzv. tradicionalnih verskih zajednica, diskriminišući time ostale. Sadržina Zakona odaje utisak rigidnosti i netolerancije. Naročito su ograničavajuće odredbe o mestu veroispovedanja, a odredba o verskim praznicima je otvoreno diskriminatorna. Odredba o tzv. prigovoru savesti je dvosmislena, a ona o zabrani zloupotrebe verske slobode uperena protiv tzv. sekti.

Primena

Hrvati

Verskim zajednicama je uskraćeno ostvarivanje prava na osnivanje svojih verskih institucija, organizacija i udruženja, kao što su škole i vrtići, iako za ovakve ustanove postoji zainteresovanost, npr. među Mađarima i Hrvatima.

U sistemu javnog obrazovanja, u kojem je dopušteno organizovanje verske nastave za decu Hrvata rimokatolika, kao školska slava za sve škole određen je dan Sv. Sava (pravoslavni svetac).

Romi

Male verske zajednice ili sekte su vrlo rasprostranjene među vojvođanskim Romima. Najčešće su to Jehovini svedoci, ali se pominju i adventisti, Hare Krišna, Crkva Isusovog tela, Nazareni. U poslednje vreme učinjeni su značajni koraci u pravcu uzajamne tolerancije među različitim veroispovestima unutar romske zajednice:

§ U Subotici, Veterniku i Beočinu je raseljenim licima islamske veroispovesti omogućeno da se sahranjuju na posebnom groblju po islamskim običajima. Takođe im je omogućeno da otvore svoj molitveni dom.

§ Kao pozitivan primer verske tolerancije može se navesti Kovačica, u kojoj je običaj da prilikom sahrane Roma, verski obred istovremeno vrše evangelistički i pravoslavni sveštenici.

U većim gradovima Vojvodine, u Novom Sadu, Subotici i Zrenjaninu, znatan broj lica raseljenih sa Kosova izazvao je značajne promene i u pogledu verske pripadnosti Roma. Njihovim dolaskom među lokalno stanovništvo, koje je pripadalo pravoslavnoj, katoličkoj i u veoma malom procentu islamskoj veroispovesti, u pomenutim mestima je znatno poremećen odnos u korist islamske veroispovesti. To je dovelo do toga da se lokalno romsko stanovništvo, koje je sada u manjini, oseća ugroženo. Romima sa Kosova i Aškalijama se zamera da dobijenu humanitarnu pomoć, koja je veća od one koja se daje domaćim Romima, prodaju na pijaci i da se zatvaraju u svoju zajednicu i veoma teško komuniciraju sa lokalnim Romima.

§ U naselju Mali Bedem u Kikindi zabeleženi su primeri segregacije u pogledu socijalne i humanitarne pomoći po drugačijoj verskoj liniji – rečeno je da su romski katolički vernici dobili preko katoličke crkve ogrev, a pravoslavni nisu ili su dobili manje.

Preporuke

q Unaprediti zakonske regulative za ovu oblast.

q Doslednije odvojiti državu od crkve.

Član 9.

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine na slobodu izražavanja koje obuhvata slobodu uverenja i primanja i davanja informacija i ideja, na manjinskom jeziku, bez ometanja od strane vlasti i bez obzira na granice. Ugovornice će obezbediti, u okviru svojih pravnih sistema, da pripadnici nacionalnih manjina imaju pristup sredstvima javnog informisanja bez diskriminacije.

2. St. 1 ne sprečava ugovornice da zatraže odobrenje, bez diskriminacije i na osnovu objektivnih kriterija za emitovanje radio i TV emisija ili otvaranja bioskopskih preduzeća.

3. Ugovornice neće ometati stvaranje i korišćenje štampanih sredstava javnog informisanja od strane pripadnika nacionalnih manjina. U zakonskim okvirima za zvučni radio i televizijske emisije, obezbediće koliko je god moguće, a uzimajući u obzir odredbe st.1, da pripadnici nacionalnih manjina dobijaju mogućnost stvaranja i korišćenja sopstvenih sredstava javnog informisanja.

4. U okviru svojih pravnih sistema, ugovornice će usvojiti adekvatne mere da se pripadnicima nacionalnih manjina olakša pristup sredstvima javnog informisanja i u cilju unapređenja tolerancije i omogućavanja kulturnog pluralizma.

Paragraf 1 člana 9

Normativni okvir

APV nema ingerencije nad elektronskim medijima čije funkcionisanje reguliše “Zakon o radiodifuziji” koji je donela Narodna skupština Republike Srbije[40]. Javna rasprava je trajala više od godinu dana. Postojalo je 10 verzija predloga Zakona. Najspornija su bila i ostala 4 pitanja:

q Osnivanje javne Radiodifuzne ustanove Vojvodine a ne samo Radiodifuzne ustanove Srbije; Prema ovom Zakonu osniva se Radiodifuzna ustanova Vojvodine (čl. 94.). “Javni radiodifuzni servisi u ostvarivanju opšteg interesa između ostalog dužni su da: proizvode i emituju programe namenjene svim segmentima društva, bez diskriminacije, vodeći pri tom računa naročito o specifičnim društvenim grupama kao što su manjinske i etničke grupe, (...) dr; (3) uvažavaju jezičke i govorne standarde[41] (...)”

q Odvarajući broj frekvencija i kanala za ovaj javni servis; Prema Zakonu, javnoj radiodifuznoj ustanovi Vojvodine pripadaju za radio 3 UKT mreže i 2 srednjetalasne mreže. Za sada ST ne funkcioniše jer je jedini predajnik preko kojega se ostvaruje prenos ST signala dat u vreme NATO intervencije na korišćenje Radio Beogradu, pošto je većina predajnika u Srbiji bila srušena. Do pisanja ovog izveštaja predajnik preko kojeg su emitovani i programi na jezicima nacionalnih manjina nije vraćen Radio Novom Sadu. Angažovanjem Skupštine APV kupljen je multiplekser kojim je znatno poboljšana čujnost programa na jezicima nacionalnih manjina, iako to ne zadovoljava potrebe i standarde koji su bili postavljeni još krajem 80-ih dvadesetog veka. Nakon ozbiljnih i žučnih rasprava, za TV su dodeljena 2 kanala: jedan za program na srpskom, a drugi za programe na jezicima nacionalnih manjina.

q Osnivanje Radiodifuzne agencije Vojvodine, a ne samo Republičke radiodifuzne agencije; Zakonom je predviđena samo Republička radiodifuzna agencija (čl. 6) čiji će Savet imati 9 čl. – (svega 2 iz Vojvodine). Nije usvojen predlog Odbora za informisanje Skupštine Vojvodine koji je bio prisutan u javnoj raspravi o predlogu ovog Zakona da i Vojvodina ima radiodifuznu agenciju u čijem bi Savetu bili predstavnici nacionalnih manjina.

q Kada je reč o privatizaciji (mora se obaviti u naredne 4 godine) radiodifuznih organizacija čiji su osnivači organi lokalne samouprave (opština, grad) – čl. 96 i 126 ovog Zakona - zaključci javne rasprave u Vojvodini su bili da je to pogubno rešenje za lokalne medije na jezicima nacionalnih manjina - realno je pretpostaviti da će oni vremenom nestati na nivou lokalnih emitera gde su i najpotrebniji, jer će ih tržišna logika privatnih emitera “ukinuti”. Već su zabeleženi takvi primeri:

§ Privatizacijom Radio Vršca ukinut je program na rumunskom jeziku.

Primena

Višejezički štampani i elektronski mediji na teritoriji Vojvodine – opšti pregled

U Vojvodini na jezicima nacionalnih manjina izlazi 150 listova. U okviru Radiodifuzne ustanove Vojvodine, kao javnog servisa svih građana, Radio i TV programi se emituju na sedam jezika nacionalnih manjina. 22 lokalne radio stanice, čiji su osnivači skupštine opština, emituju program na najmanje dva jezika.

Osnivač štampanih medija na jezicima nacionalnih manjina je Skupština APV. Ovakvo rešenje nije dobro niti je u saglasnosti sa novim medijskim tendencijama. U toku je razmatranje načina da ti mediji pređu u nadležnost Nacionalnih saveta.

Uglavnom ne postoje ni štampani privatni mediji koji bi bili relevantano informativno glasilo na jeziku neke nacionalne manjine. Izuzetak je “Csaladi kor”, nedeljnik na mađarskom jeziku i najtiražniji list uopšte na manjinskim jezicima u Vojvodini.

U APV ne postoji razvijena mreža privatnih radio i televizijskih stanica na jezicima nacionalnih manjina. Ovi su emiteri sasvim sporadični. Jedino je “Multiradio” regionalnog Radija 021 u ANEM-ovoj mreži[42].

U posebno nezavidnom položaju su mediji na slovačkom, rumunskom, rusinskom, ukrajinskom i romskom jeziku, koji emituju svoj program u okviru Radio Novog Sada (javnog servisa Vojvodine). Svima je smanjen dnevni broj sati emitovanja (npr. na slovačkom jeziku program je trajao 7,5 sati a danas traje 5,5 sati) i razbijen je dnevni program na dva ili tri bloka koji se emituju u različito doba dana (npr. na slovačkom jeziku je razbijen u 3 segmenta, na rumunskom u 4 segmenta, uglavnom od po 60 ili 90 minuta u kontinuitetu), jer su kao posledica NATO kampanje gubeći predajnike, izgubili većinu frekvencija na kojima su pojedinačno do 1999. emitovali svoje programe. Do jula 2002, čujnost pomenutih programa, na teritorijama gde žive pripadnici određenih manjina, je bila veoma slaba, promenljiva i neujednačena. Montiranjem multipleksera je znatno poboljšana. Početkom septembra 2002. stvorene su ponovo tehničke mogućnosti da se ovi programi emituju u stereo tehnici (ta mogućnost je izgubljena još 1999. kao posledica NATO kampanje).

Kompromisno rešenje da programi Radio Novog Sada na slovačkom, rumunskom, rusinskom i romskom budu smešteni na jednu frekvenciju, nikog ne zadovoljava. Time su prava nacionalnih manjina na informisanje na sopstvenom jeziku, doduše iz objektivnih okolnosti, znatno sužena.

Preporuke

q Obezbediti jedinstvenu radio i TV frekvenciju u Vojvodini.

q Zaštititi medije na jezicima nacionalnih manjina i na lokalnom nivou, koji deluju u okviru opštinskih i međuopštinskih informativnih centara ukoliko ulaze u privatizaciju (predviđeno Zakonom o radiodifuziji), dodatnim uredbama kako bi se sprečilo njihovo ukidanje iz “ekonomskih” razloga[43]

q Prilikom usvajanja programskih shema za radio i TV trebalo bi se zalagati sa veće blokove u kontinuitetu, bez njihovog deljenja na i ovako skromne programe sastavljene iz više segmenata i kratkog trajanja, jer time gube slušanost i gledanost.

q Onemogućiti politički uticaj vlasti na uređivačku politiku.

q Titlovati manjinske TV emisije na srpski jezik.

Paragraf 2 člana 9

Primena

Nema spečavanja za traženje i odobravanje dozvola za osnivanja medija na jezicima nacionalnih manjina. Javni servis (vidi čl. 9/1 Altenativnog izveštaja) omogućuje informisanje na maternjem jeziku. Privatni mediji uglavnom nemaju interes za informisanje na jezicima nacionalnih manjina, jer su tržišnocentrični i izdržavaju se reklamnim prostorom.

Paragraf 3 člana 9

Primena

Zajednički nalaz pomenut u čl.6 Alternativnog izveštaja o primeni Okvirne konevencije za sve pomenute medije je da im nedostaje novinarski kadar i da su u najvećem broju slučajeva zatvoreni za teme iz drugih etničkih zajednica i da nisu dovoljno propratili primenu Okvirne konvencije i javnu raspravu o ZZPSNM.

Štampani mediji

Hrvati

Mediji na hrvatskom jeziku su novina u informativnom prostoru Vojvodine. Još su nerešene mnoge “nasleđene” dileme i sporovi oko ove nacionalne zajednice, što se ogleda i u medijskoj prezentaciji. Postoje tri štampana medija (katolički mesečnik i periodični časopisi za kulturu). Evidentni su kadrovski problemi.

Mađari

Prema mišljenjima pripadnika dela mađarske novinarske zajednice koja ima najrazvijeniju medijsku strukturu, karakteristika medija na njihovom maternjem jeziku je izrazito agresivna i javno izražena težnja jedne nacionalne partije (Saveza vojvođanskih Mađara) da dominira svim sferama života ove nacionalne manjine. Savez vojvođanskih Mađara je izdejstvovao u pokrajinskom parlamentu da većina predstavnika u novoimenovanom Upravnom odboru Holdinga Forum[44], budu članovi ove partije, iako postoji još nekoliko partija sa prefiksom “vojvođanski Mađari”. Otpor novinara koji traže nezavisnost od političkih centara moći i dalje traje.

Redakcije pisanih medija na mađarskom jeziku imaju kadrovske probleme.

U posmatranom peridu, jedina dnevna novina na mađarskom jeziku, “Magyar Szo”, poklonila je pažnju javnoj raspravi o ZZPSNM-u, dok o Okvirnoj konvenciji gotovo uopšte nije bilo reći.

Romi

Nema pisanih medija na romskom jeziku u kontinuitetu.

Rumuni

Prema izveštaju dela pripadnika rumunske medijske zajednice, štampa na rumunskom jeziku prema obimu i strukturi procentualno zadovoljava potrebe ove manjine. Osim štampe koja je regionalnog značaja (izdavačko-novinska kuća “Libertatea”) novine izdaju i pojedine lokalne zajednice.

“Libertatea” je protekle godine uvela multikulturnu stranicu (prvi takav potez u medijima na jezicima nacionalnih manjina) na kojoj su objavljivani tekstovi autora i novinara drugih etničkih zajednica koje žive u Vojvodini, a tiču se manjinskih pitanja i problema. Kako dodatna sredstva potrebna za realizaciju ove stranice nisu bila dalje obezbeđena, nakon gotovo pola godine dobrovoljne saradnje mnogih publicista, novinara i javnih ličnosti iz drugih manjinskih sredina, ideja je vremenom sama od sebe “nestala”.

Pojedini lokalni mediji zbog nedostatka kadra ukinuli su podlistke (stranice) na rumunskom jeziku, iako i dalje izveštavaju o događajima u ovoj zajednici.

Štampani mediji u posmatranom periodu nisu poklonili odgovarajuću pažnju ni Okvirnoj konvenciji niti ZZPSNM-u.

Rusini

Mediji na rusinskom jeziku namenjeni različitim uzrasnim i interesnim grupama, su uglavnom neusklađeni sa modernim medijskim trendovima. Kadrovski problemi su izrazito veliki. “Ruske slovo” kao vodeća novinsko-izdavačka kuća na rusinskom jeziku u istoimenom sedmičnom listu, bavila se pitanjima ZZPSNM-a ali više kao događajem, nego kao analitičkom temom. Gotovo su u potpunosti izostali problemski tekstovi o položaju manjina.

Slovaci

Na slovačkom jeziku u Vojvodini izlazi 7 listova, ni jedan dnevni. Najčitaniji je nedeljnik “Hlas ljudu” koji ima i najdužu tradiciju izlaženja. Ostali listovi su predviđeni za usmerenu čitalačku publiku, npr. verski mediji. Finansiranje svih štampanih medija osim “Hlas ljudu” (finansiran je iz budžeta Pokrajine, jer je osnivač ovog magazina Skupština Vojvodine), je neredovno i nestabilno. Redakcije su fluktuirajuće, malo je stalno zaposlenih novinara. Njihov uticaj na javno mnjenje je nedovoljan. Okvirnoj konvenciji i ZZPSNM-u je posvećeno malo prostora.

Štampani mediji na srpskom jeziku

U Vojvodini na srpskom jeziku izlaze samo dva dnevna lista na regionalnom nivou i lokalna štampa čiji su osnivači skupštine opština. Lokalne novine deluju u okviru “gradskih informativnih centara” za koje je uobičajeno da osim novina imaju i radio stanicu. Dnevne novine regiona na srpskom jeziku (Dnevnik, Građanski list) su u posmatranom periodu pratile na nivou izveštavanja događaje vezane za javnu raspravu i donošenje Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih i etničkih zajednica. Ozbiljnije se ovom temom bavio samo “Dnevnik” u okviru ciklusa “Živeti zajedno”[45]. Jednom sedmično cela strana u “Dnevniku” posvećena je interetičkoj komunikaciji, pitanjima nacionalnih manjina, toleranciji, a prosečno se u jednom mesecu objavi 12 tekstova informativno-edukativnog karaktera. Ova je tema istraživački sasvim sporadično problematizovana, ali predstavlja prvi kontinuiraniji pokušaj da se manjinska pitanja redovno nađu u dnevnim novinama.

Zabeleženo je da su lokalne novine samo sporadično markirale pojave poput grafita sa govorom mržnje ili skrnavljenje verskih objekata, za koje se ne može sa sigurnošću tvrditi da li predstavljaju nacionalnu ili samo versku netoleranciju.

Elektronski mediji

Hrvati

Pripadnike hrvatske zajednice u Jugoslaviji informišu TV Novi Sad i Radio Subotica. Od kraja avgusta na hrvatskom jednu emisiju emituje i privatna somborska Televizija Spektar. Program na hrvatskom Radio Subotica je počela da emituje u decembru 1998, sada svakodnevno dva sata. Kada je reč o televizijskom programu, Televizija Novi Sad je samo u ulozi emitera programa koji, kao nezavisna produkcijska grupa, pripremaju nevladine organizacije.

§ Primer ometanja slobode izražavanja i davanja informacija na jeziku hrvatske manjine u Vojvodini je zabrana emisije “TV divani”. Aktuelno rukovodstvo TV NS dva puta je do sada zabranilo ovu emisiju zbog njenog sadržaja: jednom zbog stavova jednoga sagovornika u kojima je on tumačio svoje viđenje tzv. bunjevačkog pitanja, a drugi put zbog priloga sa proslave obnavljanja Hrvatskog doma kulture u Slankamenu u kojem je prikazano okupljanje osoba sa četničkim znamenjima koje su protestovale zbog obnavljanja Hrvatskog doma i reaktiviranja hrvatskog kulturno-umetničkog društva u Slankamenu. Zbog namere da emituju ovaj prilog, autori TV divana su optuženi da se služe “govorom mržnje”, a emitovanje emisije i priloga iz Slankamena uslovljeno je izbacivanjem kadrova u kojima se vidi protestno okupljanje.

Velika pažnja u programima na hrvatskom bila je poklonjena ZZPSNM-u. Pripreme, usvajanje i realizacija ZZPSNM-a bile su važna tema za medije koje informišu na hrvatskom, jer su tim dokumentom Hrvati u Jugoslaviji konačno priznati kao nacionalna manjina.

Mađari

Bazični elekronski medij na mađarskom jeziku sa najrazvijenijom programskom strukturom je RTNS. Postoji i mreža lokalnih radio stanica, ali ne i televizijskih. Najozbiljniji problem je nedostatak kadrova. Npr. Redakcija programa RNS na mađarskom jeziku realizuje celodnevni kontinuirani program sa svega 52 zaposlena (od toga 31 sa statusom novinara i urednika).

Svojom uređivačkom politikom ne izdvajaju se iz opšte medijske ponude na teritoriji Vojvodine. Teme iz oblasti manjinskih prava slabo su obrađivane. Usvajanjem Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina septembra 2001. registrovano je tek na nivou vesti. Mnogo više prostora posvećeno je ZZPSNM-u. Posle njegovog donošenja, uprkos manjkavosti na koje je ukazivano tokom javne rasprave, novinarski komentari su bili apologetski intonirani.

Romi

Čisto romskih medija nema. Postoje emisije u lokalnim radio stanicama na romskom jeziku. Radio Novi Sad (javni servis) emituje svakodnevno emisiju na romskom jeziku 2 sata i 30 minuta. Regionalni Radio 021 u okviru programa “Multiradio” ima i grupu mladih Roma koji pripremaju blok na romskom jeziku. Romi u Vojvodini imaju zadovoljavajuće informisanje na maternjem jeziku. Za područje cele Srbije na drugom programu RT Srbije, kao i na satelitskom programu emituje se 90 minutna romska emisija. Romska redakcija u Vojvodini ima ozbiljan problem sa kadrovima.

Rumuni

Elektronski mediji na rumunskom jeziku u Vojvodi su posebno u lošoj poziciji, jer je program koji emituje Radio Novi Sad skraćen i dnevno rasparačan u 4 segmenta. Čujnost programa na rumunskom jeziku je veoma loša. Istovremeno Radio Rašica sa teritorije Republike Rumunije u Vršcu i okolini (središtu rumunske manjine u Jugoslaviji) ima neprimereno jak signal tako da potire signal domaćih emitera. Opštinska radio stanica “Radio Vršac” u procesu privatizacije ukinula je program na rumunskom jeziku, iako se još delimično finansira iz budžeta lokalne zajednice.

Još 7 opštinskih i privatnih radio stanica emituje program na rumunskom jeziku. U procesu ukidanja zbog nedostatka kadrova je Radio Alibunar. Restriktivna politika zapošljavanja manjina u medijima (ni jedna redakcija na rumunskom nije podmlađena u poslednjih 10 godina) nije promenjena ni u poslednjih godinu dana tako da je prosečna starost novinara 47 godina.

Jedino Televizija Novi Sad (javni servis) emituje program na rumunskom jeziku, a lokalnih i privatnih TV stanica na rumunskom nema.

Istraživanje pokazuje da je veliku minutažu i na radiju i na televiziji dobila kampanja za izbor članova Nacionalnog saveta Rumuna u Jugoslaviji. Posebnu pažnju Redakcija programa na rumunskom jeziku posvetila je problemima sa kojima se suočavaju Rumuni i Vlasi u Istočnoj Srbiji i Timočkoj krajini.

Rusini

Osim nekoliko lokalnih stanica koje program emituju i na rusinskom, Radio Novi Sad (javni servis) rusinskoj manjini obezbeđuje tročasovni dnevni program u kontinuitetu. Kao i kod ostalih manjinskih redakcija, nakon NATO intervencije, program je smanjen.

Redakcije radija i televizije su veoma male, sa izrazito skromnim potencijalima i obrazovno loše struktuirane. Redakcija televizije svakodnevno proizvodi vesti od 10- ak minuta, jednom sedmično magazinsku emisiju od 30 minuta i jednom mesečno 120 minuta. Nema privatnih elektronskih i pisanih medija na rusinskom jeziku. Saradnja sa drugima je takođe ograničena. Pitanjima položaja manjina. a posebno Okvirnom konvencijom i ZZPSNM-om, redakcija rusinskog radija bavila se sporadično.

Slovaci

Elektronski mediji vojvođanskih Slovaka dele sudbinu ostalih manjinskih medija. Radijski program je skraćen i emituje se u 3 segmenta, neodgovarajuće jačine signala. TV Novi Sad emituje 2,5 sata dnevno program, na slovačkom jeziku koji se može pratiti gotovo na celoj teritoriji gde žive vojvođanski Slovaci, osim u jugoistočnom Banatu i delovima Srema. Postoji i privatna lokalna televizija Bački Petrovac. Nedostatak kadrova i loša kadrovska struktura prati i ovaj medij.[46]

Elektronski mediji na srspkom jeziku

Elektronski mediji na srpskom jeziku su Radio televizija Novi Sad (RNS) kao regionalno glasilo i lokalne radio stanice. RNS na srpskom jeziku je pratio javnu raspravu o Zakonu o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina na nivou događaja i tematski, obrađujući pojedine njegove elemente (pravo na upotrebu maternjeg jezika u javnoj komunikaciji, usklađivanje planova i programa osnovnih i srednjih škola sa novim tendencijama u poštovanju prava nacionalnih manjina, formiranje nacionalnih saveta...), kroz razgovore, okrugle stolove, a retko kroz istraživačke teme o kršenju prava manjina. O samoj Okvirnoj konvenciji, u programu na srpskom jeziku, govorilo se samo u okviru rasprave o položaju nacionalnih manjina u Vojvodini. Nije postojala stalna emisija u kojoj bi se o ovoj temi kontinuirano raspravljalo. Isti tretman prema temi imala je i Televizija Novi Sad. Lokalne radio stanice i nekoliko lokalnih televizija uglavnom se ovim pitanjima nisu bavili. Mediji na srpskom jeziku nisu imali velikih kadrovskih problema u prethodnom periodu i može se reći da su se u demokratizaciji društva brže i bolje organizovali nego mediji na jezicima nacionalnih manjina [47].

Preporuke

q Podržati alternativno i državno obrazovanje na jezicima nacionalnih manjina koje bi potpomoglo obnovi novinarskog kadra koji radi u medijima na jezicima nacionalnih manjina.

q Organizovati seminare koji bi održavali visok nivo jezičke kompetentnosti osoba koje rade u medijima na jezicima nacionalnih manjina (gostovanje lektora iz matičnih zemalja).

Paragraf 4 člana 9

Normativni okvir

U ZZPSNM-u je precizirano da manjine imaju pravo na medije na svom jeziku, u Zakonu o radiodifuziji (opširnije u čl. 9/1 Alternativnog izveštaja) takođe, ali nema pojedinačnih uputstava i sugestija da se primenjuje model afirmativne akcije kada je reč o dodeli novih frekvencija.

Preporuke

q Primenjivati princip afirmativne akcije u novim zakonima, pre svega u Zakonu o telekomunikacijama, i obezbediti uslove da se programi na jezicima nacionalnih manjina mogu čuti i gledati na celoj teritoriji na kojoj manjine žive (usmerene frekvencije i predajnici to ne omogućuju).

q Omogućiti rekonstrukciju i osavremenjavanje medija na jezicima nacionalnih manjina, pre svega kada je u pitanju moderna oprema, sistemom kredita i donacija, olakšicama u poreskoj sferi.

Član 10.

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine na korišćenje, slobodno i bez ometanja, svog maternjeg jezika privatno i javno, usmeno ili pismeno.

2. U oblastima koje su tradicionalno ili u znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnih manjina, ukoliko ti pripadnici to zatraže, i kada taj zahtev odgovara stvarnoj potrebi, ugovornice će nastojati da obezbede, koliko je to moguće, uslove koji bi omogućili da se manjinski jezik koristi u odnosima između tih pripadnika i organa uprave.

3. Ugovornice se obavezuju da zajamče pravo svakom pripadniku nacionalne manjine da bude odmah obavešten, na jeziku koji razume, o razlozima hapšenja i o prirodi i razlozima optužbe protiv njega i da se brani na tom jeziku, ako je potrebno, uz besplatnu pomoć tumača.

Paragraf 1 člana 10

Normativni okvir

Ustavom SRJ, garantuje se pravo na službenu upotrebu jezika i pisma pripadnika nacionalnih manjina (čl. 15 st. 2). Ustavna garancija nije opšta. Pravo na službenu upotrebu jezika garantuje se “na područjima SRJ gde žive nacionalne manjine” (čl. 15 st. 2). Pravo se ostvaruje “u skladu sa zakonom” (čl. 12 st. 2 in fine). U poglavlju o ljudskim pravima Ustav SRJ sadrži opšte jemstvo slobode upotrebe jezika i pisma pripadnika nacionalnih manjina (čl. 45 st. 1 in fine), a sadržaj ove slobode garantuju čl. 45, 46 i 49.

Ustav RS, garantuje pravo pripadnika narodnosti[48] na službenu upotrebu njihovog jezika i pisma (čl. 8 st. 2). Ustavna garancija nije opšta. Pravo na službenu upotrebu jezika narodnosti garantuje se “na područjima Republike Srbije gde žive narodnosti” (čl. 8 st. 2). Ustav precizira da su jezici i pisma narodnosti u službenoj upotrebi istovremeno sa “srpskohrvatskim jezikom i ćiriličnim pismom” (čl. 8 st. 1). Pravo se ostvaruje “u skladu sa zakonom” (čl. 12 st. 2 in fine). Garantuje se eksplicitno samo pravo narodnosti na obrazovanje na svom jeziku (čl. 32 st. 4) “u skladu sa zakonom” (čl. 32 st. 4 in fine). Odredbom čl. 49. zagarantovana je građanima (državljanima Republike Srbije) sloboda izražavanja nacionalne kulture i sloboda upotrebe jezika i pisma.

ZZPSNM potvrđuje pravo na slobodnu upotrebu jezika i pisma nacionalnih manjina u privatnoj i javnoj komunikaciji (čl. 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16 i 17). Posebno je značajan treći deo ZZPSNM, koji se odnosi na prava na očuvanje posebnosti. Odredbe o jeziku su ovde problematične, posebno ona iz st. 2. čl. 9. ZZPSNM koja pominje samo srpski jezik. Pravo na upotrebu maternjeg jezika ne može biti samo "privatno i javno", već i usmeno i pismeno, što nedostaje u čl. 10. ZZPSNM. Odredbe o službenoj upotrebi jezika i pisma nisu u celini inkorporirale odgovarajuće odredbe Okvirne konvencije (v. čl. 11 ZZPSNM i čl. 10 Okvirne konvencije).

Statut APV uredio je službenu upotrebu jezika pripadnika nacionalnih manjina u radu organa APV. U službenoj upotrebi istovremeno sa srpskim jezikom i ćiriličnim pismom su i mađarski, hrvatski, slovački, rumunski i rusinski jezici i njihova pisma (čl. 6), a način upotrebe bliže se uređuje republičkim zakonom o službenoj upotrebi jezika. U okviru svojih nadležnosti APV preko svojih organa “uređuje pojedina pitanja od interesa za građane u APV u oblasti: službene upotrebe jezika i pisama narodnosti (čl. 10 tačke 3 i 4); obrazovanja (čl. 13) i informisanja (čl. 15), garantuje pravo poslanika da se u “Skupštini služi jezikom i pismom čija je službena upotreba utvrđena Statutom” (čl. 26) i utvrđuje da objavljivanje propisa koje donosi Skupština Pokrajine kao i akti Izvršnog veća budu i na jezicima nacionalnih manjina (čl. 46 st. 3).

ZUONAPV ovlašćuje APV da bliže uredi službenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina na teritoriji APV uključujući i nadzor nad primenom propisa (čl. 18).

Upotreba jezika garantuje se i Poslovnikom Narodne skupštine Republike Srbije: (čl. 226), kao i Poslovnikom Skupštine APV (čl. 3, 4, 51 i 160).

Statuti opština sa područja APV[49] uređuju službenu upotrebu jezika i pisma na području lokalne zajednice, na osnovu i u okvirima zakona (vidi dodatak o Statutima opština).

Primena

Hrvati

Službena upotreba hrvatskog jezika u APV se još praktično ne sprovodi. Izuzetak je opština Subotica.

Romi

Za Rome je nepovoljno što je za zvaničnu upotrebu jezika nacionalne manjine potrebno da u lokalnoj sredini ta zajednica bude zastupljena sa 15% u ukupnom stanovništvu. Iako je u ovom momentu romska zajednica u SR Jugoslaviji, posle albanske, najbrojnija nacionalna manjina, zbog svoje izrazite prostorne razuđenosti ona, najčešće, ovaj cenzusni uslov neće moći da ispuni.

U APV propisi koji regulišu službenu upotrebu jezika i pisma izostavljaju romski jezik što je akt diskriminacije. U školama i drugim javnim ustanovama, u kojima se izvodi nastava na romskom jeziku nema natpisa i na romskom.

Preporuke

q Razviti kapacitete za primenu hrvatskog jezika osnivanjem lektorata i prevodilačke službe.

q Promovisati romski jezik kao jedan od službenih jezika u Vojvodini.

Paragraf 2 člana 10

Normativni okvir

(Vidi čl. 10 / 1 Alternativnog izveštaja)

Primena

Praksa primene zakonskih i statutarnih odredbi o službenoj upotrebi jezika na primeru obeležavanja institucija

Da bi se proverila praksa primene statutarnih odredbi o službenoj upotrebi jezika, sprovedeno je terensko prikupljanje podataka u 51 mestu iz 24 vojvođanske opštine, što je više od polovine vojvođanskih opština[50]. Tokom terenskog rada vodilo se računa da se u svim opštinama evidentira način isticanja naziva institucija kao što su nazivi skupštine opštine, izvršnog odbora i njihovih tela, sudova, tužilaštva, policije, javnih službi i preduzeća (pošta, ekspoziture Narodne banke, javna i komunalna preduzeća...), kao i pokrajinskih i republičkih organa, tela i institucija ako ih ima u tim mestima. Popisani su i nazivi mesnih zajednica koje su se našle u uzorku privrednih komora, obrazovnih i drugih institucija koje se nalaze na prostorima projektovanim za prikupljanje podataka. Ukupno je popisano 639 institucija.

Na osnovu dobijenih podataka, nameće se zapažanje da su malobrojne opštine u kojima su institucije obeležene u skladu sa zakonom ili onako kako to propisuju statuti opština na čijim teritorijama se nalaze institucije, bile one saveznog, republičkog ili opštinskog ranga. Za razliku od ulica koje su najčešće obeležavane latinicom, institucije su najčešće obeležene ćirilicom, iako i ovde postoje nepravilnosti. Ako bi se poštovalo slovo zakona, sve državne institucije bi trebalo da budu obeležene na srpskom jeziku ćiriličnim pismom, latiničnim pismom gde je to regulisano statutima opština i na jezicima nacionalnih manjina koje garantuju statuti opština.

Iz Tabele 3 vidi se da je od ukupno 639 popisanih institucija ćirilicom obeleženo 554 (87%). Latinicom je obeleženo njih ukupno 179 (28%). Praksa obeležavanja institucija latinicom zabeležena je i u opštinama u kojima latinično pismo nije garantovano statutom opštine kao što su npr. Bačka Topola, Bačka Palanka, Kikinda, Novi Kneževac i druge, ali je u tim opštinama, kao i u većini drugih, to učinjeno bez nekog prepoznatljivog reda.

Tabela 3: Način obeležavanja institucija

R. br.	Opština	Tip naselja			Srpski		Mađarski	Slovački	Rusinski	Rumunski	Hrvatski	Romski	bez table
R. br.	Opština	grad	selo	ukupno	ćirilica	latinica	Mađarski	Slovački	Rusinski	Rumunski	Hrvatski	Romski	bez table
1.	S. Mitrovica	26	8	34	32	3
2.	B. Topola	31	4	35	29	9	19	8	4
3.	S. Pazova	18	10	28	26	3		9					1
4.	Ruma	18		18	18
5.	Zrenjanin	25	14	39	23	17	11	3		3		1
6.	Kikinda	24	15	39	37	3	7
7.	Ada	19	7	26	17	7	23						1
8.	Bečej	16	7	23	23	1	19
9.	Pančevo	58	6	64	55	13	2	1		2
10	Vršac	7	7	14	14		2			2
11	Kovačica	7	3	10	9	3	3	3		3
12	Sombor	16	1	17	16	6	6
13	Apatin	8	4	12	12
14	Kula	7	9	16	16		8		9
15	Vrbas	12	6	18	18	6	11		11
16	Temerin	13	2	15	15	9	11		1
17	B. Palanka	26	5	31	31	9		17
18	N. Sad	62	19	81	71	26	9	8	7	3
19	B. Petrovac	15	4	19	15	4		15					1
20	Subotica	22	18	40	28	37	30				2		1
21	Šid	12		12	12	2		2	2
22	Kanjiža	19	2	21	16	13	17	1	1	1
23	N. Kneževac	18		18	16	2	10
24	Alibunar	9		9	5	6		2		5
	Ukupno	492	147	639	554	179	188	61	35	19	2	1	4

Kada je u pitanju obeležavanje institucija na jezicima nacionalnih manjina koje se garantuju statutima opština, beleži se očigledno nepostupanje po propisima. U većini opština u kojima se garantuje službena upotreba jezika neke od nacionalnih manjina, većina institucija nije obeležena na svim garantovanim jezicima. Iz tabele 3 se vidi da ova konstatacija važi za sve opštine, s tom razlikom što je u nekim opštinama primetan veći red nego u drugim, ili bi možda bila preciznija konstatacija da u nekim opštinama manji broj institucija nije obeležen na jezicima nacionalnih manjina koje garantuje statut opštine (npr. Vrbas, Temerin, Subotica, Ada, Bečej...).[51] Međutim, ostaje konstatacija da ni u jednoj opštini i kojoj se garantuje službena upotreba jezika, neke od nacionalnih manjina ili više njih, statutarna garancija nije dosledno primenjena u praksi. Neke institucije dosledno ne poštuju opštinske propise. Primetno je da neke od njih na teritoriji cele Pokrajine, osim na srpskom jeziku, uglavnom nisu obeležene na nekom od jezika nacionalnih manjina (npr. Zavod za tržište rada, Pošta, Narodna banka, pa i domovi zdravlja itd.).

Primer nepoštovanja statutarnih propisa, može se naći u svakoj od posmatranih opština, što se vidi iz Tabele 3. Uzmimo za primer Novi Sad, glavni grad APV, u kojem se statutom garantuje službena upotreba srpskog jezika (ćirilično i latinično pismo), mađarskog, slovačkog i rusinskog jezika. Od ukupno 81 evidentirane institucije svega 9 je obeleženo na mađarskom jeziku, 8 na slovačkom, 7 na rusinskom i 3 na rumunskom.

Tabela 4: Kombinacija jezika kod popisa institucija po opštinama

Na osnovu analize podataka dobijenih sa terena, zaključak je da se praksa značajno razlikuje od propisa.

Preporuke

q Obeležiti institucije saglasno propisima.

Paragraf 3 člana 10

Član 11.

1. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da koristi svoje prezime i ime na manjinskom jeziku i pravo na njihovo zvanično priznavanje po modalitetima utvrđenim u njihovom pravnom sistemu.

2. Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da na mestima vidljivim za javnost izloži oznake, natpise i druge informacije privatnog karaktera pisane na njegovom maternjem jeziku.

3. U oblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem ljudi koji pripadaju nacionalnoj manjini, ugovornice će nastojati, u okviru svojih pravnih sistema, uključujući, gde je to pogodno, ugovore s drugim državama, a uzimajući u obzir svoje posebne uslove, da tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica i drugih topografskih oznaka namenjenim javnosti budu ispisani na lokalnom jeziku kada postoji dovoljna tražnja za takvim oznakama.

Paragraf 1 člana 11

Primena

Da li domaće zakonodavtsvo pruža mogućnost pojedincu da održi ili promeni svoje prezime ili ime, ili da ih vrati na pređašnje. Ako je to moguće, pod kojim je uslovima to izvodljivo?

Na osnovu istraživanja javnog mnjenja, većina punoletnih građana Vojvodine misli da imena i prezimena pripadnika nacionalnih manjina u javnim dokumentima treba upisivati dvojezično i prema srpskom i prema pravopisu njihovog maternjeg jezika (53%), pored njih još 13% građana misli da imena i prezimena treba zapisivati samo prema pravopisu njihovog maternjeg jezika. Istovremeno 30% učesnika u ovom istraživanju misli da imena i prezimena pripadnika nacionalnih manjina u javnim dokumentima treba upisivati samo prema srpskom pravopisu.[52]

Paragraf 2 člana 11

Paragraf 3 člana 11

Primena

Za potrebe izveštaja prikupljani su podaci o implementaciji propisa o službenoj upotrebi jezika kada je u pitanju: isticanje naziva mesta, nazivi ulica i nazivi državnih institucija[53]. U mestima obuhvaćenim istraživanjem, podaci su prikupljani tehnikama metodološkog koraka.

Isticanje naziva mesta

Jedan od načina primene službene upotrebe jezika jeste i isticanje naziva mesta na jezicima čija se službena upotreba garantuje statutima opština. U okviru ovog istraživanja popisani su nazivi ukupno 66 mesta Vojvodine. Rezultati prikupljenih podataka predstavljeni su u Tabeli 5.

Tabela 5: Nazivi mesta

*[54]

Podaci predstavljeni u Tabeli 5 ukazuju na činjenicu da je najviše naziva mesta iz uzorka istraživanja, ispisano latinicom i to ukupno 56. Po zastupljenosti sledi ćirilično pismo kojim su ispisani nazivi 47 mesta. Već kod primene ćiriličnog pisma prilikom obeležavanja naziva mesta beležimo nedosledno poštovanje zakona koji kaže da je u službenoj upotrebi srpskohrvatski jezik i ćirilično pismo. Od ukupnog broja popisanih naziva mesta 19 mesta nije obeleženo ćiriličnim pismom. U ovom kontekstu je doslednija primena latiničnog pisma i u opštinama u kojima nije garantovana službena upotreba latiničnog pisma. Od ukupnog broja popisanih mesta deset nije obeleženo ćiriličnim pismom.

Mađarski jezik

Ukupno 13 naziva mesta je ispisano na mađarskom jeziku. Međutim, ovde je potrebna mala istraživačka ograda. Na teritoriji Vojvodine postoje mesta čije se ime piše na mađarskom identično kao što se piše latiničnim pismom na srpskom jeziku.

§ Primer za to je Ada, opština na čijoj teritoriji se nalaze mesta koja su ispisana i ćirilicom i mađarski (npr. Mol), ali čije je ime ispisano i tako evidentirano ćiriličnim i latiničnim pismom. Pri tome je izvesno da se Ada i na mađarskom piše identično kao i na srpskom jeziku latiničnim pismom.

§ Slična situacija je i sa mestima Temerin i Kula.

Ako se ova mesta uključe u broj mesta koja su ispisana na mađarskom jeziku, ima 16 mesta od 66 čiji su nazivi ispisani na mađarskom jeziku. Ovih 16 mesta smešteni su na teritoriji 9 opština (Ada, Bačka Topola, Bečej, Zrenjanin, Kanjiža, Kula, Novi Sad, Subotica i Temerin). To znači da u 7 opština u kojima se garantuje službena upotreba mađarskog jezika nazivi mesta nisu bili obeleženi na mađarskom jeziku.

Slovački jezik

Na slovačkom jeziku ispisani su nazivi samo 3 mesta i to Bački Petrovac, Gložan i Kisač. Ova tri mesta nalaze se na teritoriji 2 opštine od 10 posmatranih u kojima je garantovana službena upotreba slovačkog jezika. U osam opština koje su bile u uzorku istraživanja, a u kojima se garantuje službena upotreba slovačkog jezika, nazivi mesta nisu obeleženi na tom jeziku.

Rumunski jezik

Ud ukupno 66 posmatranih mesta ni jedno nije napisano na rumunskom jeziku mada je u uzorku bilo 5 opština u kojima je garantovana službena upotreba ovog jezika.

Rusinski jezik

Na rusinskom jeziku ispisan je naziv jednog mesta i to Ruskog Krstura koji se nalazi na teritoriji opštine Kula.

Tabela 6: Kombinacije ispisanih naziva mesta

Samo ćirilica	Samo latinica	Ćirilica i latinica	Ćirilica i mađarski	Latinica i mađarski	Ćirilica, latinica i mađarski	Ćirilica i slovački	Ćirilica, Latinica i slovački	Ćirilica, Latinica i rusinski	Ukupno mesta
8	17	24	1	1	11	1	2	1	66

Najviše naziva mesta je ispisano ćirilicom i latinicom (24), zatim sledi 17 mesta čiji je naziv napisan samo latinicom. Od ukupnog broja mesta iz ovog uzorka 11 naziva je na ulasku u mesto napisano ćirilicom, latinicom i na mađarskom jeziku, zatim sledi 8 mesta koji su napisani samo ćirilicom, 2 naziva mesta su obeležena ćirilicom, latinicom i slovački dok su po 1 mesto označeni ćirilicom i mađarski, zatim latinicom i mađarski, ćirilicom i slovački i takođe jedno mesto ćirilicom, latinicom i rusinski.

Obeležavanje naziva ulica

Nazivi ulica su popisani u 49 mesta u 23 opštine. Ukupno je popisana 841 ulica i to 575 u gradovima, odnosno u sedištima opština, a 276 ulica su popisane u selima. Samo u dve opštine od 23 iz uzorka garantovana je službena upotreba srpskog jezika, dok su u ostalim opštinama u službenoj upotrebi pored srpskog ćiriličnog pisma i latinično pismo i jedan ili više jezika neke od nacionalnih zajednica (mađarski, slovački, rumunski, rusinski).

Istraživanje pokazuje da praksa obeležavanja naziva ulica na garantovanim postoji jezicima ali i čitav niz propusta, neujednačenosti i nepricipijelnosti u obeležavanju ulica na srpskom jeziku i posebno na jezicima manjinskih naroda.

Tabela 7: Nazivi ulica

Najveći broj ulica obeležen je na srpskom jeziku latiničnim pismom i to ukupno 479, što je više od polovine svih popisanih ulica. Mada je uzorkom istraživanja obuhvaćeno 12 opština u kojima je garantovana službena upotreba latiničnog pisma, u 4 opštine ni jedna ulica nije obeležena ovim pismom. Na drugom mestu po zastupljenosti nalaze se nazivi ulica ispisani na srpskom jeziku ćiriličnim pismom, takvih je 319 ulica. U dve opštine (Bački Petrovac i Subotica) ni jedna ulica nije označena ćiriličnim pismom, istovremeno u B. Petrovcu više od polovine ulica nije obeleženo na srpskom jeziku. Sudeći po pravnoj normi po kojoj je u službenoj upotrebi srpski jezik i ćirilično pismo, analiza pokazuje da u skoro dve trećine popisanih ulica nije ispoštovana ova obaveza.

Zaključak analize obeležavanja ulica na srpskom jeziku nije primeren pravnim normama kojima se garantuje službena upotreba ćiriličnog pisma i to u korist latiničnog pisma. U Vojvodini se prilikom obeležavanja ulica više koristi latinično nego ćirilično pismo.

Mađarski jezik

Na mađarskom jeziku je ispisano ukupno 164 naziva ulica i to u 9 opština[55]. Jedna od tih opština u kojima su ulice ispisane na mađarskom jeziku jeste i opština Apatin, u kojoj statutom opštine nije zagarantovana službena upotreba mađarskog jezika. Istovremeno, postoje opštine koje se nalaze u uzorku ovog istraživanja u kojima je garantovana službena upotreba mađarskog jezika, ali u mestima iz 8 opština nisu pronađene ulice čija su imena napisana na mađarskom jeziku. Takve su npr. opštine: Sombor, Kikinda, Kovačica, Vršac, Novi Sad i Zrenjanin. Najočigledniji primer je Bačka Topola gde su u uzorku bila dva mesta u kojima žive Mađari: Bačka Topola i Bajša. U Bačkoj Topoli je većina popisanih ulica obeležena i na srpskom i na mađarskom, dok u Bajši ni jedna ulica nije obeležena na mađarskom jeziku. Istovremeno u ovoj opštini je zabeleženo najviše neoznačenih ulica (nema tabli sa nazivima ulica, a u Bajši nije pronađena ni tabla sa nazivom mesta).

Slovački jezik

Mada je uzorkom istraživanja bilo obuhvaćeno 5 opština u kojima je garantovana službena upotreba slovačkog jezika, samo u jednoj opštini je zabeleženo isticanje naziva ulica na slovačkom jeziku (Bački Petrovac). Međutim, za ovu opštinu je karakteristično da su imena ulica označena ili samo slovački ili samo latinicom na srpskom jeziku. U Kulpinu, selu koje pripada opštini Bački Petrovac, nema tabli sa oznakama ulica, tako da se imena ulica nalaze samo sa kućnim brojevima. Istovremeno je i u Bačkom Petrovcu zabeležen značajan broj ulica na kojima nema tabli sa nazivima ulica. U Bačkoj Palanci, Bačkoj Topoli, Kovačici, Zrenjaninu, Staroj Pazovi, Šidu i Novom Sadu u kojima se garantuje službena upotreba slovačkog jezika, nisu zabeleženi primeri isticanja naziva ulica na ovom jeziku.

Rusinski jezik

Na rusinskom jeziku ulice su označene samo u Vrbasu. Na osnovu uvida u rezultate popisa stiče se utisak da su u ovoj opštini ulice najdoslednije označene, ako se izuzme zapažanje da u ovom mestu ulice nisu označene ćiriličnim pismom. U ovoj opštini su u službenoj upotrebi 3 jezika (srpski, mađarski i rusinski) i najveći broj popisanih ulica obeležen je na sva tri jezika. Rusinski je u službenoj upotrebi u još 4 opštine obuhvaćene istraživanjem (Kula, Novi Sad, Bačka Topola i Šid), ali u tim opštinama nisu zabeleženi primeri označavanja ulica na rusinskom jeziku.

Rumunski jezik

Ni u jednom od pet posmatranih gradova u kojima se garantuje službena upotreba rumunskog jezika nisu zabeleženi slučajevi isticanja naziva ulica na rumunskom jeziku.

Tabela .8: Načini obeležavanja ulica u opštinama u kojima je zabeleženo isticanje naziva na manjinskim jezicima.

	Opština	Ćirilica Latinica	Ćirilica	Latinica	Latinica Mađarski	Ćirilica Mađarski	Mađarski	Latinica Rusinski Mađarski	Slovački
1	B.Topola	3			4	6
2	Ada				4	26	1
3	Bečej					41
4	Apatin		2	16	12
5	Kula		3	12	14	1
6	Vrbas		1	2				9
7	Temerin		8		19
8	B.Petrovac			9					11
9	Subotica			55	4
10	Kanjiža			5	5	17
11	N.Kneževac	2	1		17
	Ukupno	5	15	99	79	91	1	9	11

Rezultati istraživanja pokazuju da postoji značajna neprincipijelnost prilikom obeležavanja ulica. Važeći propisi podrazumevaju da se sve ulice obeležavaju na srpskom jeziku ćiriličnim pismom, a u sredinama u kojima se garantuje službena upotreba latiničnog pisma i na tom pismu. Međutim nalazi pokazuju da ima puno propusta. Propusti su još veći kod implementacije garantovane upotrebe jezika manjinskih naroda. Od 16 opština u kojima se garantuje upotreba mađarskog jezika, propisi se ne poštuju u 8, dok je u opštinama u kojima je zabeležena primena ovih propisa, negde više, negde manje nedosledna. Doslednija je u opštinama gde Mađari čine većinu. Međutim, značajno je nepovoljnija situacija kod primene ostalih manjinskih jezika. Slovački se nešto doslednije koristi u obeležavanju ulica samo u Bačkom Petrovcu (mada se za ovu opštinu može reći da je nedosledna primena i srpskog i slovačkog jezika). Rusinski jezik je doslednije u primeni prilikom obeležavanja ulica jedino u Vrbasu i Kuli, gde je nešto veća koncetracija Rusina. U najnepovoljnijem kontekstu u ovom slučaju su Rumuni, na čijem jeziku ulice nisu obeležene ni u jednoj od posmatranih opština.

Romski jezik

Ne postoje nazivi ulica i drugih topografskih oznaka ispisani na romskom jeziku ni u jednoj ulici niti naselju u kojima Romi žive u većem broju. Nasuprot tome, zabeleženi su sporadični slučajevi uklanjanja naziva romskih NVO ispisanih na romskom jeziku.

Hrvatski jezik

Hrvati u Vojvodini su se često susretali s izmenama naziva ulica i osnovnih škola, naročito početkom 90-ih. Tako u Novom Slankamenu, mestu u kojem Hrvati žive nekoliko stotina godina, danas nema ni jedne ulice koja nosi naziv neke ličnosti iz hrvatske istorije (a ranije su postojale npr.: Štrosmajerova, Gajeva, Matije Gupca, Petra Zrinjskog). Nazivi su ispisani isključivo na srpskom jeziku ćiriličnim pismom i zamenjeni su imenima iz srpske istorije (npr. Vojvode Mišića, Solunska, Vuka Karadžića, Dositeja Obradovića).

Preporuke

q Raditi na stvaranju pretpostavki da u multietničkim sredinama politika imenovanja ulica bude primerena lokalnim kulturnim prilikama.

Član 12.

1.Ugovornice će, gde je to potrebno, preduzeti mere u oblasti obrazovanja i istraživanja za negovanje kulture, istorije, jezika i vere svojih nacionalnih manjina i većine.

2. S tim u vezi ugovornice će, između ostalog, obezbediti odgovarajuće mogućnosti za osposobljavanje nastavnika i pristup udžbenicima i olakšaće dodir između učenika i nastavnika raznih zajednica.

3.Ugovornice se obavezuju da unapređuju jednake mogućnosti pristupa obrazovanju na svim stupnjevima za pripadnike nacionalnih manjina.

Paragraf 1 člana 12

Paragraf 2 člana 12

Normativni okvir

ZZPSNM (čl. 14. st. 3) utvrđena je obaveza države da stručno pomaže osposobljavanje i terminološko usavršavanje na jezicima narodnosti, a stavom 4 istog člana ZZPSNM utvrđena je obaveza države da pospešuje međunarodnu saradnju sa ciljem da se pripadnicima nacionalnih manjina omogući da studiraju u matičnim zemljama na maternjem jeziku i da im se prizna tako stečena diploma.

Primena

Osnove programa vaspitnog rada sa decom uzrasta do 3 godine i Osnove programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja dece uzrasta od 3-7 godina, Nastavni plan i program osnovnog obrazovanja i vaspitanja i nastavni programi za gimnazije i druge srednje škole, objavljeni su samo na srpskom jeziku. Ovim su vaspitači, nastavnici i profesori pripadnici nacionalnih manjina stavljeni u neravnopravan položaj u odnosu na nastavnike koji izvode nastavu na srpskom jeziku, jer moraju uložiti dodatan napor za prevođenje sadržaja programa.

Nastavni kadar

Kada je reč o nestručnosti nastavnog kadra u osnovnim školama u kojima se izvodi ceokupna nastava na manjinskom jeziku, podaci prikupljeni u posećenim školama pokazuju da je najnepovoljnija situacija kod Slovaka, pa kod Rumuna, Mađara i Rusina [56].

Najdeficitarniji kadrovi su za engleski jezik, tehničko i muzičko obrazovanje, biologiju, hemiju, fiziku i matematiku. Valja reći da u mnogim školama u seoskim sredinama postoji deficitarnost za navedene predmete i za nastavu na srpskom jeziku.

Nestručni nastavni kadar daleko najčešće čine nastavnici koji predaju neki drugi predmet, a oni su najzastupljeniji kod Rumuna, pa kod Slovaka i Mađara. Značajno manje je apsolvenata, uglavnom kod Slovaka i Mađara, a najmanje je penzionera koji se pojavljuju samo kod Mađara, mada su u nekim slovačkim školama skrenuli pažnju da imaju nastavnike koji se nalaze pred penzijom i da će ubrzo nastupiti problem izvođenja nastave iz tih predmeta.

Izvođenje nastave iz maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture, skoro u celini je pokriveno stručnim nastavnim kadrom.

Defektlozi su deficitaran kadar kod Mađara i Slovaka, dok kod Rumuna i Rusina uopšte ne postoje.

Nestručni nastavni kadar u srednjim školama je najzastupljeniji kod Mađara, delom i zbog toga što ih i imaju najviše. Najdeficitarnije struke su matematika i engleski jezik.

Za razliku od osnovnih škola, u kojima među nestručnim kadrom dominiraju nastavnici koji predaju neki drugi predmet, u srednjim školama su to uglavnom apsolventi (gotovo isključivo na mađarskom jeziku). Ponekad se angažuju kao profesori lekari, inženjeri i lica sa višom školom.

U većini škola nema ni pedagoga ni psihologa. U 14 anketiranih škola, zaposleni su i pedagog i psiholog, njih 10 ima samo pedagoga, a jedna škola samo psihologa. Pedagoga je znatno više nego psihologa (24:15). Polovina pedagoga zna, a polovina ne zna jezik nacionalne manjine, dok kod psihologa 5 zna, a deset ne zna. Dakle, pedagoga je znatno više i bolje poznaju jezik nacionalnih manjina nego psiholozi, što je, svakako, povezano i sa većom mogućnošću školovanja na jezicima nacionalnih manjina u višim pedagoškm školama, kao i atraktivnijim mogućnostima zapošljavanja psihologa izvan škole.

Hrvati

Budući da su Hrvati od nedavno dobili status nacionalne manjine, još uvek nemaju svoj stručni nastavni kadar.

Romi

U poslednih 5 godina je edukovano desetak romskih nastavnika od kojih je većina imala završenu osnovnu školu, a i slabo su poznavali romski jezik. Od ove godine je neophodno da imaju najmanje završenu srednju školu i da dobro poznaju maternji romski jezik. Ovu edukaciju radioničarskog tipa obavio je Centar za interaktivnu pedagogiju (CIP), pa su nastavnici dobili sertifikat edukator– radioničar.

Udžbenici

Zakonom o utvrđivanju određenih nadležnosti APV[57] pokrajini je povereno da donosi program za jezike nacionalnih manjina za osnovnu i srednju školu, da odobrava njihove udžbenike i da sporazumno sa Ministartvom za poslove prosvete donosi planove i programe iz pojedinih predmeta i odabire udžbenike za te predmete. Pomenuti su poslovi stavljeni u nadležnost Pokrajinskog sekretara za obrazovanje i kulturu koji je u poslednjih godinu dana zaključio ugovor za izradu program nacionalnih manjina sa pedagoškim udruženjem svake od nacionalnih manjina.

Nastavni program za hrvatski jezik je već donet i objavljen, ali se pojavio problem udžbenika koji nisu doneti zajedno sa nastavnim programom.

Odobravanje udžbenika iz matičnih zemalja nacionalnih manjina je još uvek u nadležnosti ministra prosvete, a postojeći udžbenici koji se koriste u nastavi su prevodi srpskih udžbenika.

U nastavi na jezicima nacionalnih manjina u osnovnim školama u Vojvodini koriste se zvanični udžbenici Zavoda za izdavanje udžbenika. Međutim, udžbenici za učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture za više razrede ne postoje, što iziskuje dodatan napor nastavnika da kombinuju i prilagođavaju gradivo, koriste čitanke i diktiraju.

Kao i u osnovnim školama, u gimnazijama u kojima postoji nastava na maternjem jeziku, koriste se udžbenici Zavoda za izdavanje udžbenika. Poseban problem je nedostatak udžbenika u stručnim srednjim školama, karakterističnim za mađarsku manjinu. Jedan od razloga koji otežava izdavanje ovih udžbenika je njihov mali tiraž. Pošto ih nema, koriste se skripte, diktira se, kopiraju mađarski udžbenici ili pak koriste nedovoljno prilagođeni gimnazijski udžbenici.

Za svrhe ovog izveštaja obavljeno je posebno istraživanje tehnikom analize nacionalnih sadržaja u ukupnom broju nastavnih jedinica udžbenika iz istorije, književnosti, likovne i muzičke kulture za mađarsku, rumunsku, slovačku i rusinsku manjinu u Vojvodini. Analiza do sada korišćenih udžbenika je pokazala da su udžbenici za maternji jezik i književnost svake etničke grupe napisani na maternjem jeziku i od strane autora koji pripadaju istoj etničkoj grupi. Udžbenici za predmete: istorija, muzička kultura i likovna kultura predstavljaju prevode odgovarajućih udžbenika sa srpskog jezika. Nacionalna istorija, kao i nacionalni sadržaji muzičke i likovne kulture, zastupljeni su u manjem obimu, ili su potpuno izostavljeni.

Maternji jezik i književnost

Udžbenici iz nacionalnog jezika i književnosti pripremaju se posebno za svaku etničku grupu. Usled toga, sadržaji iz nacionalnog jezika i književnosti dominiraju u ukupnom broju nastavnih jedinica. Najveća je zastupljenost kod mađarskog jezika i književnosti koja se u udžbenicima za osnovne škole kreće od 62,8% do 97,0%, dok se u slučaju srednjih škola ova visoka zastupljenost zadržava, ali u nešto užem intervalu (75,0% - 88,5%).

Nešto je manje ili osrednje zastupljeno učešće nastavnih jedinica iz slovačkog jezika i književnosti u osnovnim školama (58,7% - 79,2%), a takođe i za srednje škole i opet u nešto užem intervalu (65,3% - 74,0%).

Najmanja zastupljenost je kod udžbenika za rumunski i rusinski jezik i književnost u srednjoškolskoj nastavi. Dok je u rusinskim udžbenicima za osnovnu školu gornja granica zastupljenosti tek nešto niža (od 63,3% - 70,6%), dotle se u srednjoškolskim udžbenicima na ovom jeziku nacionalni sadržaji zastupljeni u manjoj meri nego drugi sadržaji (14,3 – 50,0%). Kao i kod ostalih nacionalnih manjina i kod Rumuna je udeo nacionalnih sadržaja iz ovog predmeta u osnovnm školama na približno istom nivou (61,1% - 80,0%). U srednjoškolskom udžbeniku za treći razred iz rumunskog jezika i književnosti zastupljenost nacionalnih sadržaja je takođe manja od polovine (46,7%), dok se udžbenici za ostale razrede ne koriste zbog zastarelosti, pa zato nisu bili uključeni u analizu.

Istorija

Svi udžbenici istorije za osnovne i srednje škole predstavljaju prevode udžbenika sa srpskog jezika. Nacionalna istorija je ili u potpunosti izostavljena ili zastupljena sa veoma malim brojem nastavnih jedinica – na rumunskom, rusinskom i slovačkom jeziku se po jednom do dve nastavne jedinice, ali samo u pojedinim razredima (na slovačkom za VI razred i sa 3 jedinice). Jedino se u udžbenicima istorije na mađarskom jeziku, koji se koriste od V do VIII razreda zastupljeni sadržaji nacionalne istorije u nešto primetnijoj meri (4,4% - 13,5%).

Likovna kultura

Udžbenici za osnovne i srednje škole za predmet likovna kultura na mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku predstavljaju prevode udžbenika sa srpskog jezika. Nacionalna likovna kultura je ili potpuno izostavljena, ili je prisutna simboličnim brojem nastavnih jedinica.

U udžbenicima za osnovne i srednje škole za ovaj predmet na rusinskom i rumunskom jeziku nacionalni sadržaji su u potpunosti izostavljeni, na slovačkom jeziku su zastupljeni samo sa po jednom jedinicom u svim razredima, ali samo za osnovne škole, dok samo udžbenici na mađarskom jeziku kako u osnovnoj tako i u srednjoj školi, sadrže nastavne jedinice sa nekolicinom autora mađarske likovne kulture.

Muzička kultura

Udžbenici za predmet muzička kultura predstavljaju prevode udžbenika sa srpskog jezika s tim što su, u većini, u njihov sadržaj unete značajne izmene koje se odnose na nacionalnu muzičku kulturu.

Udžbenici muzičkog obrazovanja na rumunskom jeziku za srednje škole ne postoje, nego se koristi udžbenik na srpskom jeziku. U udžbenicima za 7. i 8. razred nema nijedne nastavne jedinice iz rumunske muzičke kulture, dok ih u 6. razredu ima 18,2%, a u 5. razredu 20,3%.

Na slovačkom jeziku se za predmet Muzička kultura, za gimnazije i srednje stručne škole koristi prevod udžbenika sa srpskog jezika bez ijedne nastavne jedinice koja se odnosi na slovačku muzičku kulturu. Udeo nastavnih jedinica iz nastave muzičke kulture u osnovnim školama kreće se od 16,7% (8. razred) do 66,7% (treći razred).

Na nivou osnovne škole sadržaji nacionalne muzičke kulture na mađarskom jeziku zastupljeni su sa oko 60% u odnosu na ukupan broj nastavnih jedinica. Udžbenik za srednje škole za predmet muzička kultura je prevod sa srpskog jezika. U gimnazijama se muzička kultura predaje u 1. i 2. razredu, ali je gradivo za oba razreda sadržano u jednom udžbeniku.

Hrvati

Ne postoje udžbenici na hrvatskom jeziku. Međutim, učinjeni su prvi koraci na rešavanju ovog pitanja. Kao izuzetak u odnosu na druge manjine, uvezeni su udžbenici za prvi razred osnovne škole iz Hrvatske.

Romi

Na romskom jeziku je 2000. štampan bukvar za prvi razred, a 2001. radna sveska za prvake. Tekuće godine su štampane još dve knjige: izbor iz lektire za drugi i treći razred.

Saradnja nastavnika i učenika različitih nacionalnih zajednica

Tek u svakoj šestoj školi zabeležena je saradnja između nastavnika i učenika različitih nacionalnih zajednica. Najčešće su to zajedničke školske priredbe i školska sportska i druga takmičenja, na kojima se program odvija na više jezika.

Ostali primeri saradnje:

§ Senta. Na medicinskom smeru, učenici mađarske i srpske nacionalnosti zajedno proslavljaju maturu i odlaze na ekskurzije i radne akcije.

§ Aradac. Protekle školske godine organizovano je takmičenje iz srpskog jezika kao nematernjeg i za Slovake i za sve ostale pripadnike nacionalnih manjina.

§ Lug. U osnovnoj školi postoji tradicija da slovačka deca sarađuju sa decom iz Srbije (Donji Katun), već 15 godina i to tako što imaju zajedničke programe i uzajamno se posećuju svake godine. U istom mestu se organizuje prolećni kros za učenike iz 13 okolnih sela, pa se tako zajednički takmiče i srpska i slovačka deca. U ovom, a i u još nekim mestima, rečeno je da saradnja sa drugim manjinama ne postoji jer ih nema u blizini.

§ Kovačica. Osnovnu školu ponekad posećuju deca iz Slovačke i Rumunije. U istoj školi je rečeno da je pre dve godine zamrla akcija pod nazivom “Bratsko kolo” koju je svojevremeno ona inicirala, a koja je obuhvatala različite školske aktivnosti, od folklora pa do umetnosti i sporta, dece svih manjina iz okolnih sela (Uzdin – Rumuni, Debeljača – Mađari, Rusini). Ovu akciju su finansijski podržavali Republika, Pokrajina i lokalni donatori, a zamrla je zbog prestanka finansiranja.

§ Ruski Krstur. Slična namera postojala je i u školskom centru u Ruskom Krsturu, da se povodom 250-godišnjice škole ponovo uspostavi tradicija održavanja “Bratskog kola” na kojem se nekada okupljalo i po 15 škola iz cele bivše Jugoslavije.

§ Subotica. Hemijsko-tehnološka škola “Lazar Nešić” učestvuje u međunarodnom programu (Slovenija, Ukrajina, Slovačka, Mađarska, Rumunija) u kojem se mešaju pripadnici manjina i većinskih naroda – “Komunikacija između kultura i škola zakarpatskog regiona”.

Iako ne naročito izražena, očigledno je da saradnja nastavnika i učenika različitih nacionalnih zajednica postoji, kako između različitih nacionalnih manjina, tako i između njih i većinskog, odnosno matičnog naroda. Primer:

§ Susek. Slučaj nastavnika matematike srpske nacionalnosti, koji ima svoj interni slovačko-srpski rečnik i pomaže deci koja su prethodna četiri razreda završila na slovačkom jeziku, da savladaju stručne pojmove na oba jezika.

§ Erdevik. Za razliku od škola u kojima postoje problemi zbog skupoće prevoza, postoje i primeri gde opština plaća prevoz učenika (npr. iz Bingule i Ljube u Erdevik). Istovremeno, ista škola u Erdeviku izdvaja sopstvena sredstva za prevoz nastavnika (polovina nastavnog kadra putuje iz Sremske Mitrovice i Šida) i stipendira učiteljicu slovačkog jezika koja radi u tri škole da završi visoko školsko obrazovanje.

Preporuke

q Raditi na osnivanju i institucionalizaciji navedenih institucija.

q Stipendirati deficitarne nastavne kadrove i omogućiti im dodatno usavršavanje u zemljama maticama.

q Omogućiti dolazak gostujućih profesora iz zemalja matica nacionalnih manjina.

q Kreirati obrazovne programe koji omogućavaju sagledavanje svih istorijskih specifičnosti nacionalnih zajednica što podrazumeva edukativne sadržaje i komunikaciju između većine i manjina, kao i između samih manjina.

q Stvoriti mogućnosti za obrazovanje prosvetnih radnika Roma.

q Organizovati posebne seminare za neromske nastavnike o romskoj kulturi, istoriji i jeziku.

q Uključiti romske nastavnike u komisije za kategorizacije dece pri upisu u škole.

q Revidirati sistem testiranja dece ometene u razvoju zbog čestog upisivanja romske dece u tzv. specijalne škole.

q Organizovati kurseve za defektologe.

q Omogućiti uvoz udžbenika, radnih listova, jezičkih igara iz matičnih zemalja nacionalnih manjina.

q Prilagoditi udžbenike iz istorije, muzičke i likovne kulture novim nastavnim planovima i programima, koji sadrže veći obim jedinica sa nacionalnim sadržajem.

q Obezbediti besplatne udžbenike, prevoz i užinu za decu socijalno ugroženih Roma.

q Organizovati časove tako da nastavu iz pojedinih predmeta zajednički slušaju učenici različitih nacionalnosti, radi smanjivanja distance među njima.

Paragraf 3 člana 12

Član 13.

1. U okviru sistema obrazovanja ugovornice će priznati pravo pripadnika nacionalnih manjina na osnivanje i vođenje sopstvenih privatnih institucija za obrazovanje i osposobljavanje.

2. Vršenje tog prava ne povlači nikakvu finansijsku obavezu za ugovornice.

Paragraf 1 člana 13

Normativni okvir

Osnivanje i održavanje privatnih obrazovnih ustanova, škola i univerziteta, na kojima će se pravo na obrazovanje organizovati na jezicima nacionalnih manjina ili dvojezično, utvrđeno je SZZPSNM (čl. 15).

Zakonom o srednjoj školi, Zakonom o višoj školi i Zakonom o univerzitetu data je mogućnost da osim opštine, pokrajine i republike ove ustanove osnivaju i fizička lica.

Međutim, Zakon o osnovnoj školi ne dozvoljava osnivanje osnovne škole od drugih pravnih i fizičkih lica, već samo od strane Vlade Republike Srbije. Zakon o lokalnoj samoupravi utvrđuje ovo pravo za opštinu.

Paragraf 2 člana 13

Član 14.

1.Ugovornice se obavezuju da priznaju pravo svakog pripadnika nacionalne manjine da uči svoj maternji jezik.

2. U oblastima koje su tradicionalno ili u znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnih manjina, ako ima dovoljno zahteva, ugovornice će nastojati da obezbede, koliko god je moguće i u okviru svojih obrazovnih sistema, da pripadnici tih manjina imaju odgovarajuće mogućnosti da imaju nastavu na maternjem jeziku ili dobijaju časove iz tih jezika.

3. St. 2 ovog člana primeniće se bez štete po izučavanje zvaničnog jezika ili nastave na tom jeziku.

Paragraf 1 člana 14

Normativni okvir

Odredbom čl. 46 st. 1 Ustava SRJ zagarantovano je pripadnicima nacionalnih manjina pravo na školovanje na svom jeziku u skladu sa zakonom.

Pripadnicima nacionalnih manjina, koji se školuju na srpskom jeziku, se, saglasno čl. 5 st. 5 Zakona o osnovnoj školi i saglasno čl. 5 st. 5 Zakona o srednjoj školi obezbeđuje učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture. U poslednjih godinu dana povećan je broj učenika i broja osnovnih škola u kojima se obezbeđuje ovo zakonom zagarantovano pravo.

Primena

Anketiranje roditelja na početku godine

Prema izjavama direktora, sekretara, pedagoga, psihologa, profesora ili nastavnika koji izvode nastavu na manjinskom jeziku, u svim posećenim školama obavlja se zakonski obavezno anketiranje roditelja na početku svake školske godine da bi se ustanovilo da li deca žele da pohađaju nastavu na maternjem jeziku ili da uče jezik sa elementima nacionalne kulture. Izuzetak su bile gimnazije u kojima se odvija nastava na slovačkom (Kovačica i Bački Petrovac) i rusinskom jeziku (Ruski Krstur). U njima se anketiranje ne sprovodi jer se, kako je to rečeno, učenici sami opredeljuju na kojem će jeziku slušati nastavu i zbog toga što se u školi tradicionalno odvija nastava iz svih predmeta na maternjem jeziku.

Učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture

Analiza organizovanja nastave u osnovnim školama u kojima se nastava izvodi na jednom ili dva jezika, sa i bez učenja maternjeg jezika (videti prilog), pokazuje da Mađari i Rumuni ređe imaju učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture, a Slovaci češće. To se može objasniti većim koncentracijama mađarske i rumunske nacionalne manjine i većom disperzivnošću slovačke.

U svim anketiranim srednjim školama, za sve nacionalne manjine u Vojvodini, nastava se odvija isključivo na dva jezika, bez učenja jezika sa elementima nacionalne kulture (izuzetak je Građevinska škola “18. Novembar” u Subotici u kojoj je organizovana i nastava učenja maternjeg jezika). U pogledu tipa srednje škole postoji zanimljiva razlika između Mađara, gde se ona većinom odvija u srednjim stručnim školama, i Slovaka, Rumuna i Rusina gde je ona organizovana isključivo u gimnazijama. To je sasvim razumljivo ako se ima u vidu da je mađarska nacionalna manjina najmnogobrojnija, sa najviše stručnog nastavnog kadra.

Zbog malog fonda časova pojedini nastavnici maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture rade u nekoliko škola i u više mesta (Slovaci).

Romi

Izborna nastava romskog jezika sa elementima nacionalne kulture uvedena je od školske 1997/98. u dve osnovne škole u jednoj opštini. U školskoj 2001/2002. ovu nastavu je pohađalo 240 đaka u 5 opština, a 2002/2003. se organizuje u 14 opština, u 46 odeljenja, sa 16 nastavnika i 570 učenika.

Preporuke

q Odgovarajući državni organi treba dodatno da motivišu učenike za učenje maternjeg jezika: besplatni udžbenici, ekskurzije i letnje škole u matičnim zemljama, uvođenje ocene iz ovog predmeta u opšti prosek.

q Raditi na stvaranju sveobuhvatnog obrazovanja na hrvatskom jeziku na svim nivoima obrazovnog procesa.

Paragraf 2 člana 14

Normativni okvir

Pripadnicima nacionalnih manjina je zagarantovano Ustavom SRJ pravo na školovanje na svom jeziku u skladu sa zakonom (čl. 46. st. 1) i Ustavom RS (čl. 32. st. 4. i čl. 12).

Statutom APV (čl. 13) predviđeno je da se ova pokrajina stara o obezbeđivanju uslova da se obrazovanje pripadnika drugih naroda i narodnosti obavlja i na njihovim jezicima u skladu sa zakonom.

I pored jasnih odredbi i jednog i drugog ustava, da se uslovi za ostvarivanje prava na školovanje na svom jeziku uređuju zakonom, aktom koji je po svojoj pravnoj snazi odmah iza ustava, Republika Srbija donoseći Zakon o društvenoj brizi o deci, Zakon o višoj školi i Zakon o univerzitetu, nije poštovala ovu odredbu ustava, već je Zakonom o društvenoj brizi o deci delegirala propisivanje uslova i načina ostvarivanja osnova programa vaspitno-obrazovnog rada na jezicima nacionalnih manjina, ministru prosvete.

Zakonom o višoj školi i Zakonom o univerzitetu uopšte nisu propisani uslovi za ostvarivanje ovog ustavom zagarantovanog prava. Оdredbom čl. 4 Zakona o višoj školi i odredbom čl. 23 Zakona o univerzitetu, školovanje na jeziku nacionalne manjine je izjednačeno sa školovanjem na jednom od svetskih jezika. Izvođenje nastave na jeziku nacionalne manjine zavisi na višim školama od procene Vlade Republike Srbije, a na fakultetima od procene fakulteta i saglasnosti Vlade Republike Srbije.

Zakonom o osnovnoj školi[58] (čl. 5 st. 1) se još uvek propisuje da se nastava u osnovnoj školi može izvoditi na jeziku nacionalne manjine ili dvojezično ako se za to, prilikom upisa u I razred izjasni najmanje 15 učenika. Odredbom st. 2 istog člana data je mogućnost da se nastavni plan i program ostvaruje na jeziku nacionalne manjine i za manji broj učenika uz saglasnost ministra prosvete.

Iako je Zakonom o osnovnoj školi data mogućnost za formiranje kombinovanih odeljenja od učenika I do IV razreda, ova odredba Zakona važi za odeljenja sa nastavom na srpskom jeziku. Za formiranje kombinovanih odeljenja sa nastavom na jeziku nacionalne manjine neophodna je saglasnost ministra prosvete. Ovakvim normiranjem je povređena odredba čl. 20 Ustava SR Jugoslavije o jednakosti svih građana bez obzira na nacionalnu pripadnost i da su svi pred Zakonom jednaki, i čl. 13 Ustava Republike Srbije koja garantuje isto.

U sredinama u kojima nacionalne manjine ne čine većinu obezbeđuje se nastava od I do IV razreda u posebnim odeljenjima ili u kombinovanim. Obaveza je osnovne škole da učenicima, koji su od I do IV razreda slušali nastavu na maternjem jeziku, obezbedi učenje maternjeg jezika, kao osnovnog predmeta sa 5 i 4 časova sedmično i od V do VIII razreda, a ne da im uvodi srpski jezik kao osnovni jezik. Osnovna škola može učenicima za koje ne može da obezbedi nastavu od V do VIII razreda na jeziku nacionalne manjine, da uvede srpski jezik kao osnovni jezik samo na izričit pismeni zahtev roditelja.

Zakonom o srednjoj školi[59] i odredbom čl. 5 st. 2 kao uslov za ostvarivanje prava na školovanje na jeziku narodnosti propisano je izjašnjavanje najmanje 15 učenika u već oformljenom odeljenju I razreda. Zakonom je data mogućnost da se nastavni plan ostvari na jeziku nacionalne manjine i za manji broj učenika uz saglasnost ministra prosvete. Ovakvim rešenjem je već Zakonom ograničeno pravo propadnika narodnosti na školovanje na svom jeziku jer bi pravo na izjašnjavanje na kom jeziku žele da stiču srednje obrazovanje trebalo da prethodi formiranju odeljenja.

U proteklih godinu dana, a preduzet je čitav niz pozitivnih mera u cilju poboljšanja položaja nacionalnih manjina u oblasti obrazovanja:

ZZPSNM-om data je mogućnost da APV svojim propisom ponovo vrati prava nacionalnih manjina koja su postojala pre 1992. (Statutom APV (čl. 13), predviđeno je da se ova pokrajina stara o obezbeđivanju uslova obrazovanja nacionalnih manjina na njihovom jeziku u skladu sa zakonom).

Istim ZZPSNM-om (čl. 13 st. 7) predviđeno je da bi, na teritorijama gde je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, trebalo planovima i programom predvideti mogućnost učenja jezika manjina u ustanovama i školama sa srpskim nastavnim jezikom. U praksi je dozvoljeno uključenje u odeljenja za učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture i za učenike koji nisu pripadnici te manjine. Odredbe čl. 13 ZZPSNM, koje se odnose na pitanja školovanja na maternjem jeziku ne uključuju odredbe čl. 12 st. 2 i 3 Okvirne konvencije. I ovde se pominje samo srpski jezik kao obavezan u procesu učenja (v. st. 4 čl. 13). Mnoge odredbe koje su u nadležnosti republika, uređuju se ovim zakonom, što govori ili o nepoznavanju problema ili o neiskrenosti zakonodavca. ZPSNM (čl. 13. st. 3) predviđa da se može propisati minimalni broj učenika za školovanje na jeziku nacionalne manjine, a koji može biti manji od zakonom propisanog broja.

ZUONAPV davanje saglasnosti za nastavu na maternjem jeziku nacionalne manjine za manji broj učenika od 15, povereno je organima autonomne pokrajine. Odlukom o pokrajinskoj upravi ovo je pravo stavljeno u nadležnost Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje i kulturu.

Zakonom o srednjoj školi[60] (čl. 42 st. 3) dato je pravo pripadnicima nacionalnih manjina da polažu kvalifikacioni ispit na jeziku na kojem su završili osnovnu školu, a odlukom Skupštine APV o polaganju kvalifikacionog ispita, prijemnog ispita na višu školu i fakultet na jezicima narodnosti[61] utvrđeno je pravo polaganja prijemnih ispita na jeziku na kojem su stekli srednje obrazovanje.

Primena

Jezik na kojem se izvodi nastava u osnovnim školama

Analiza nastavnog jezika na kojem se izvodi nastava u manjinskim odeljenjima, kada je reč o posećenim osnovnim školama u kojima se svi predmeti uče na maternjem jeziku, pokazuje da je povoljnija situacija kod Rumuna i Slovaka nego kod Mađara (kod njih je više škola u kojima se predaje jedan ili više predmeta na srpskom jeziku).

Međutim, ovaj nalaz u nekoliko treba korigovati ili dalje specifikovati. Naime, nastava se ne izvodi na mađarskom jeziku isključivo iz fizičkog, likovnog i tehničkog vaspitanja i engleskog, nemačkog i spskog kao nematernjeg jezika, dok se predmeti koji su od presudnog značaja za nastavak školovanja u srednjim stručnim školama (matematika, fizika, hemija, biologija, a uz to i istorija) u svim anketiranim školama izvodi isključivo na mađarskom jeziku. Kod Slovaka, međutim, iz svih gore navedenih predmeta nedostaje po jedan do dva nastavnika, izuzev za nemački jezik.

Postoje primeri da se nastava na maternjem jeziku izvodi i za samo nekoliko predmeta: slovačka škola u Aradcu za 3 predmeta, osnovne rusinske škole u Kucuri i mađarske u Kikindi u kojima se na maternjem jeziku ne predaje po četiri predmeta.

§ Kao primer šire shvaćene funkcije škole u razvoju nacionalne kulture, navodimo osnovnu školu u Vrbasu u kojoj se odvijaju i časovi rusinskog jezika, iz koje su deca aktivno uključena u dramsku, lirerarnu, folklornu i druge sekcije kulturno-prosvetnog društva Rusina i Ukrajinaca “Karpati” i školski centar u Ruskom Krsturu u kojem se tradicionalno održava festival “Crvena Ruža”, a škola nastoji da ponovo osposobi i muzej.

§ Od kada su postali nacionalna manjina, Hrvati su oformili 3 odeljenja u tri škole (Tavankut, Đurđin, Subotica).

Nastavak školovanja pripadnika nacionalnih manjina

Nastavak školovanja na maternjem jeziku dobrim delom zavisi od toga da li je nacionalna manjina koncentrisano ili disperzivno naseljena. U zavisnosti od toga, raspoređena je i školska mreža s obzirom na mogućnost nastavka školovanja na nastavnom maternjem jeziku.

§ Na osnovu podataka iz škola koje smo posetili, u Vršcu i Alibunaru školovanje u višim razredima osnovne škole i gimnaziji nastavljaju učenici rumunske nacionalnosti koji su prethodne razrede završili na maternjem jeziku u okolnim mestima. Slično je i sa Kovačicom i Bačkim Petrovcem kada je reč o slovačkoj deci, Kucuri i Ruskom Krsturu kada je reč o Rusinima. Međutim, kod ove tri nacionalne manjine želja za nastavljanjem školovanja na maternjem jeziku je slabo izražena, čak i u obližnjim mestima, pa čak i kada u naseljima u kojima se nalaze školski centri postoje internati. Poseban problem za školsku decu, roditelje, pa i škole koje organizuju nastavu na maternjem jeziku, predstavlja autobuski prevoz učenika.

§ U Novom Sadu i Zrenjaninu ne postoje školski autobusi, a primena propisa o saobraćaju između mesta u različitim opštinama znatno poskupljuje prevoz učenika u školski centar u susednoj opštini. Na to su se posebno žalili roditelji slovačke dece iz Kisača (mesečna cena autobuske karte od Kisača do udaljenijeg Novog Sada je 500 din, a do bližeg Bačkog Petrovca u kojem se nalazi srednja slovačka škola je 1500 dinara).

§ Za razliku od gore pomenutih manjina, Mađari imaju prostorno znatno razuđeniju školsku mrežu koja je, uz to, na srednjem stupnju obrazovanja diferencirana, tako da se školovanje ne nastavlja samo u gimnazijama nego i u srednjim stručnim školama (Ada, Senta, Subotica, Kanjiža, Zrenjanin, Novi Sad). U Kanjiži, Senti, Subotici i Paliću zabeležili smo tendendenciju da se srednjoškolsko obrazovanje nastavlja u Mađarskoj, naročito u Segedinu.

Interesovanje za učenje maternjeg jezika

U većini škola na pitanje kakvo je interesovanje za učenje maternjeg jezika nekada i sada, anketirani sagovornici nisu dali odgovor. Samo su u dve škole rekli da je interesovanje potpuno ili veliko (osnovne škole na slovačkom jeziku u Kovačici i Padini). Ni u jednoj anketiranoj školi nije bilo porasta interesovanja za učenje maternjeg jezika u odnosu na ranije godine, dok je interesovanje ostalo isto u pet škola, a opalo u 16. U sredinama u kojima nacionalne manjine čine većinu stanovništva interesovanje za učenje na maternjem jeziku je ostalo isto ili je opadanje manje izraženo. Suprotno je u sredinama u kojima pripadnici manjina nisu u većini i u kojima se iz godine u godinu smanjuje broj đaka što na kraju rezultira gašenjem nastave na manjinskom jeziku (Banatska Topola). U ovakvim sredinama se đaci uglavnom opredeljuju samo za učenje maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture.

Među razlozima opadanja interesovanja najčešće se pominju:

§ iseljavanja (kod Mađara) i privremene radne migracije (Rumuni)

§ manji broj dece, uglavnom zbog izrazito niskog nataliteta

§ mešoviti brakovi iz kojih deca uglavnom pohađaju nastavu na srpskom jeziku

§ opredeljivanje roditelja i đaka za pohađanje nastave na srpskom jeziku zbog kasnijeg lakšeg

§ nastavka školovanja i zapošljavanja. Naime, do prošle školske godine prijemni ispiti za upis u srednje škole i na fakultete nisu bili organizovani i na jezicima nacionalnih manjina.

Osim ovih razloga, koji deluju iz društvenog okruženja škole, postoje i interni razlozi koji se neposrednije tiču načina organizovanja nastave na jezicima manjina:

§ nedovoljno stručan nastavni kadar, zastareli i neadekvatni udžbenici, neopremljenost škola

§ u sredinama u kojima nacionalne manjine ne čine većinu stanovništva nastava na maternjem jeziku iz svih predmeta se izvodi samo do I do IV razreda, a od V do VIII razreda ona se redukuje samo na maternji jezik sa elementima nacionalne kulture. Uz to, nastava se ponekad, umesto propisanih 5 i 4 časa odvija samo 2 časa nedeljno. Dalji oblik redukovanja je i njeno organizovanje u tzv. kombinovanim odeljenjima od I do IV razreda. Nažalost, to je često i jedini preostali način da se nastava organizuje i onda kada je broj dece drastično opao.

§ ocena iz maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture ne ulazi u prosečnu ocenu što svakako destimuliše učenike; pojedini roditelji ne žele da dodatno opterećuju svoju decu još i fakultativnim učenjem ovog predmeta; i sami učenici se radije opredeljuju za učenje predmeta koji su im neophodniji (informatika, strani jezik);

§ roditelji ne žele im deca uče u suviše malim grupama, karakterističnim za manjinska odeljenja, pa se zato opredeljuju za upisivanje dece u srpska (O.Š. “Sonja Marinković”, Novi Sad).

Izraziti primeri gore navedenih tendencija su:

§ O.Š. “Sonja Marinković”u Subotici i O.Š. “Miroslav Antić” na Paliću u kojima je ranije bilo duplo više učenika koji su pohađali nastavu na mađarskom jeziku.

§ Banatska Topola. U O.Š. “Bratsvo i jedinstvo” se nastava na mađarskom jeziku sledeće godine u potpunosti ukida zbog malog broja đaka.

§ Begeč. U O.Š. “Veljko Petrović” je sve manje đaka koji žele da uče slovački jezik, iako je ranije u školi postojalo slovačko odeljenje od I do VIII razreda; slično je i sa drastičnim opadanjem broja učenika koji žele da uče slovački jezik poslednjih godina u osnovnim školama u Futogu, Veterniku i Sremskoj Kamenici.

Romi

Za razliku od gore pomenutih nacionalnim manjina, kod Roma se primećuje nagla ekspanzija broj učenika koji pohađaju nastavu maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture, pri čemu treba imati na umu da je to i jedini oblik nastave na romskom jeziku.

Fond za otvoreno društvo je za romske studente obezbedio stipendije što je rezultiralo time da danas u Vojvodini ima ukupno oko 70 studenata Roma. U školskoj 2002/03, na Univerzitetu u Novom sadu upisano je 39 studenata romske nacionalnosti i svi se finansiraju iz državnog budžeta.

Jezik na kojem se izvodi nastava u srednjim školama

Kod Mađara je situacija u srednjim školama povoljnija u pogledu izvođenja nastave iz svih predmeta koji se uče na maternjem jeziku, nego što je to slučaj kod Slovaka, Rumuna i Rusina.

Gimnazije na slovačkom jeziku u Kovačici i Bačkom Petrovcu, na mađarskom u Zrenjaninu i na rusinskom u Ruskom Krsturu imaju dosta problema sa izvođenjem nastave iz pojedinih predmeta na maternjem jeziku. U nekim mađarskim školama ističu da problem nije toliko u deficitarnosti kadra, koliko u niskim ličnim dohocima. Niski dohoci pogađaju sve pedagoge u Vojvodini, ali su posledice negativnije kada se radi o manjinskim zajednicama.

Izrada nastavnih planova i programa

Na izradi novih nastavnih planova i programa rade timovi eksperata koji su oformljeni na inicijativu Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje. Oni su dobili potpunu slobodu u kreiranju nastavnih programa što bi trebalo da omogući što potpunije zadovoljavanje potreba učenika za odgovarajućim nacionalnim sadržajima. Na osnovu njihovih izveštaja može se konstatovati da su u pripremi nastavnih programa na rusinskom jeziku najdalje otišlo u radu na udžbeniku istorije za VIII razred osnovne škole. Ovaj udžbenik je već izašao iz štampe i koristi se u tekućoj školskoj godini.

Timovi zaduženi za nastavne programe na slovačkom jeziku izvršili su bitne promene u programima za predmete Slovački jezik i književnost, Istorija i Muzička kultura. U toku su izmene u okviru predmeta Likovna kultura. Do sada, iz štampe je izašao samo udžbenik istorije za VIII razred osnovne škole, a očekuje se i objavljivanje brošura koje, uz osnovni udžbenik, treba da pokriju gradivo iz predmeta Muzička kultura.

Timovi zaduženi za udžbenike na rumunskom jeziku do sada su uradili nove programe za predmet Rumunski jezik i književnost za osnovnu školu, gimnazije i srednje stručne škole.

Timovi zaduženi za udžbenike na mađarskom jeziku najviše su postigli u radu na udžbeniku za predmet Istorija. Udžbenik iz istorije za VIII razred osnovne škole predstavlja prevod udžbenika sa srpskog jezika, ali je dopunjen sadržajima nacionalne istorije. Njegovo objavljivanje očekuje se u toku tekuće školske godine. U pripremi je i nastavni plan i program za predmet Maternji jezik i književnost. Ekspertski timovi mađarske etničke grupe, kao i timovi drugih etničkih grupa, u potpunosti su samostalni prilikom sastavljanja nastavnog plana i programa, a samim tim i udžbenika za ovaj predmet.

Na saveznom nivou je formirana komisija za obrazovanje Roma koja funkcioniše sa dosta teškoća zbog unutrašnjih razmirica.

Problemi za kvalitetno izvođenje nastave na jezicima manjina

U vezi sa organizacijom i izvođenjem nastave na maternjim jezicima u osnovnim i srednjim školama, prema izjavama naših sagovornika, ukazano je na sledeće probleme:

§ udžbenici i druga nastavna sredstva još uvek nisu dovoljno prilagođeni potrebama izvođenja ovakve vrste nastave (zastareli sadržaji, loš prevod, mala zastupljenost nacionalnih sadržaja) ili ih uopšte nema; ne postoje udžbenici za specijalne škole na mađarskom jeziku

§ nastavni kadar je deficitaran i zbog toga u nedovoljnoj meri stručan

§ prema izjavama mađarskih nastavnika iz više škola (Ada, Senta, Palić) primetno je da mađarska deca slabije uče i govore srpski jezik u odnosu na prethodne godine, a naročito u sredinama u kojima Mađari čine većinsko stanovništvo; kao razlog navedeni su loši i zastareli udžbenici iz srpskog jezika kao stranog jezika, nedovoljna obučenost nastavnika za ovu vrstu nastave i smanjena motivisanost dece da uče srpski jezik (sve je više televizijskih programa na mađarskom jeziku koji se mogu pratiti satelitski, zapošljavanje nakon školovanja u Mađarskoj)

§ u pojedinim školama u kojima je zastupljena nastava na srpskom i na mađarskom jeziku, na osnovu izjava naših sagovornika, zabeležena je distanca između srpskih i mađarskih učenika, koju na sreću ne prate veći ekcesi i fizički konflikti, već povremeni verbalni dueli po nacionalnoj osnovi

§ kod izvođenja nastave na slovačkom jeziku naročito su istaknuti kao problemi: slabljenje kvaliteta nastave i loša materijalna opremljenost škola (kao drastičan primer navodimo škole u Lugu i Kisaču u kojima nema pitke vode), problemi prevoza učenika i nastavnika zbog troškova

§ slično Slovacima, i Rumuni i Rusini naglašavaju lošu opremljenost škola nastavnim sredstvima i smanjenu motivaciju dece da nastavljaju školovanje na maternjem jeziku

§ poseban problem predstavljaju Romi sa Kosova koji ne poznaju dovoljno srpski jezik da bi mogli uspešno da pohađaju nastavu. Uz to, većina njih do sada nije išla u školu, nadajući se povratku na Kosovu, pa ih zato sada u prvom razredu osnovne škole ima i sa 7, 8, i 10 godina (O.Š. “Jožef Atila” u Novom Sadu); u istoj školi Humanitarni centar iz Novog Sada i jedna holandska organizacija obezbedili su besplatne knjige, hranu, prevoz i ekskurzije za grupu od 32 Aškalija; prema deci romske nacionalnosti postoji etnička distanca.

Preporuke

q Tamo gde je velika disperzija učenika pojedinih nacionalnih manjina, treba uvesti gradske, prigradske, a ako je potrebno i međuopštinske školske autobuse.

q Ponovo otvoriti lektorate nacionalnih manjina pri pojedinim fakultetima.

q Izmeniti radikalno kurikulume na svim nivoima obrazovanja.

q Dosledno sprovoditi zakonske odredbe o obaveznom školovanju do navršene 15. godine.

q Edukovati romske roditelje, a posebno majke, kako bi romska deca više pohađala i češće završavala školu.

q Stipendirati romske srednjoškolce i studente.

q Izgraditi dečje vrtiće, domove kulture, sportska i dečja igrališta u romskim naseljima.

Paragraf 3 člana 14

Član 15.

Ugovornice će stvoriti neophodne uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču.

Normativni okvir

Ustav SRJ i Ustav RS ne sadrže eksplicitne odredbe o obavezi države da stvara uslove za efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u javnim poslovima, posebno u pitanjima koja se tiču njih. Načelno, pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da kao građani sudeluju u vršenju javnih poslova i dostupna su im mesta u javnim službama.

Izborno zakonodavstvo u Republici Srbiji[62] ne poznaje mere afirmativne akcije za pripadnike nacionalnih manjina, ali izborni sistem (proporcionalni izborni sistem, jedna izborna jedinica) omogućava zastupljenost nacionalnih manjina u predstavničkim telima. Izborni prag na nivou od 5% glasova je barijera koja ima uticaja na zatupljenost predstavnika nacionalnih manjina u predstavničkim telima, a koja nije srazmerna njihovom broju.

Propisi o izborima u APV koji uređuju izbor poslanika, takođe ne sadrže odredbe o aformativnoj akciji za pripadnike nacionalnih manjina. Izbor poslanika u Skupštinu APV odvija se po većinskom izbornom sistemu koji više pogoduje nacionalnim manjinama koje su koncentrisane na određenom prostoru (npr. Mađari), nego onima koje su dispergovane (npr. Slovaci).

ZZPSNM (deo IV čl. 18 do 22) sadrži više izričitih garancija prava nacionalnih manjina na delotvorno učešće u odlučivanju o pitanjima posebnosti u vlasti i u upravi.

Da bi se ostvarilo delotvorno učešće u odlučivanju o pitanjima posebnosti, u vlasti i upravi, ZZPSNM sadrži samo odredbe o organizovanju saveta nacionalnih manjina. Koncepcija saveta je dosta kritikovana. Smatra se da putem njih zapravo sužavaju neka prava pripadnika nacionalnih manjina, da se uspostavlja diktat političkih partija zasnovanih na nacionalnoj osnovi i sl. Mnoge odredbe o nacionalnim savetima su doista problematične u pogledu načina njihovog osnivanja, sastava i nadležnosti, stvarne mogućnosti predstavljanja nacionalne manjine, efikasnosti s obzirom da su saveti po svojoj prirodi savetodavna tela (“daju mišljenja”), naglašene dominacije države, koja "može poveriti" deo ovlašćenja nacionalnim savetima, a o čijim "zahtevima" se "vodi računa", itd. Čl. 20. ZZPSNM predviđa se savezni fond za nacionalne manjine, ali je nejasno iz kojih će se sredstava taj fond formirati.

Zakon o lokalnoj samoupravi[63] (2002.) uredio je više pitanja značajnih za ostvarivanje prava nacionalnih manjina na učešće u vršenju javne vlasti (čl. 63).

Primena

Analiza upravo donetih statuta lokalnih zajednica na području APV pokazuje:

§ Većina opština je statutom predvidela obrazovanje saveta za međunacionalne odnose (ukupno 38 od 45 opština) ili mogućnost obrazovanja ovakvog saveta (Sremska Mitrovica)[64].

§ Među opštinama čiji statuti ne predviđaju formiranje saveta (ukupno 6 opština), su čak dve opštine u kojima su manjinski jezici u službenoj upotrebi[65], dok u preostale 4 opštine jezici manjina nisu u službenoj upotrebi niti je obrazovan savet za međunacionalne odnose[66].

§ Savet za međunacionalne odnose predviđa se u statutima nekoliko opština u kojima manjinski jezici nisu u službenoj upotrebi[67].

§ U najvećem broju statuta opština odredbe o savetu za međunacionalne odnose su preuzete iz zakona bez konkretizacije zakonskih rešenja.

Anketa o zastupljenosti mmmanjina u administraciji[68] pokazuje da Srbi, Crnogorci Jevreji, Rusini, Ukrajinci, neopredeljeni, neizjašnjeni i regionalno opredeljeni imaju veću zastupljenost u administraciji/upravi APV nego što je njihov udeo bio 1991. godine u etničkoj strukturi stanovništva Pokrajine. Manju zastupljenost u odnosu na ovaj pokazatelj imaju: Jugosloveni, Hrvati, Bunjevci, Mađari, Makedonci, Muslimani, Nemci, Romi, Rumuni, Slovaci, Slovenci, Česi i Šokci. Proporcionalna zastupljenost prema svom udelu u etničkoj strukturi 1991. godine registrovana je kod: Bugara, Grka, Albanaca, Poljaka i Rusa.

Tabela 9: Zastupljenost u administraciji

Etnička pripadnost	Broj	Udeo (u %)	Udeo prema popisu 1991. (u %)
Srbi	2929	63,9	56,8
Crnogorci	113	2,5	2,2
Jugosloveni	155	3,4	8,6
Šokci	1	0,0	0,1
Česi	2	0,0	0,1
Albanci	3	0,1	0,1
Bugari	3	0,1	0,1
Bunjevci	27	0,6	1,1
Grci	1	0,0	0,0
Hrvati	141	3,1	3,7
Jevreji	4	0,1	0,0
Mađari	703	15,3	16,9
Makedonci	29	0,6	0,9
Muslimani	4	0,1	0,3
Nemci	3	0,1	0,2
Poljaci	1	0,0	0,0
Romi	3	0,1	1,2
Rumuni	72	1,6	1,9
Rusi	1	0,0	0,0
Rusini	51	1,1	0,9
Slovaci	137	3,0	3,2
Slovenci	1	0,0	0,1
Ukrajinci	13	0,3	0,2
Ostali	3	0,1	-
Regionalna pripadnost	61	1,3	0,1
Neopredeljeni	25	0,5	0,1
Neizjašnjeni	95	2,1	0,3

Preporuke

q Stvoriti zakonske garancije za ravnopravnu zastupljenost predstavnika manjina. Razmotriti komparativnu praksu.

q Raditi na obučavanju odgovarajućeg dela javne uprave da registruje oblike diskriminacije koji su manje vidljivi, ali koji utiču na svakodnevni život predstavnika manjina.

q Omogućiti učestvovanje Roma u izradi konstituitivnog akta Vojvodine.

q Omogućiti adekvatno učešće Roma u radu pokrajinskih organa.

q Obezbediti kredite za učešće Roma u procesu privatizacije.

q Smanjiti izborni cenzus ukidanja takse za overu potpisa.

q Omogućiti ekonomku participaciju predstavnika manjina, naročito Roma.

Član 16.

Ugovornice će se uzdržati od mera koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicima nacionanih manjina a imaju cilj ograničavanja prava i sloboda koje proizilaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj Konvenciji.

Normativni okvir

Odredbom čl. 22 ZZPSNM uneta je zabrana menjanja odnosa stanovništva u oblastima naseljenim nacionalnim manjinama i sprovođenja mera koje otežavaju uživanje i ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih manjina.

Primena

Priliv izbeglica u Vojvodinu između 1990. i 1996.[69] može se po svojim dimenzijama porediti sa kolonizacijom 1945-1948. Međutim, za razliku od pomenute kolonizacije, priliv izbeglica imao je stihijni karakter i dešavao se u velikim talasima koje su pokretali ratni sukobi i promene kontrole nad nekom teritorijom. Dolazak izbeglica u Vojvodinu predstavlja u istoriji najveću imigraciju srpskog naroda u ove krajeve. Dolaskom gotovo četvrt miliona Srba u Pokrajinu, znatno je izmenjena i dotadašnja etnička struktura ove regije. Intenziviranju ovog procesa još više je doprinelo iseljavanje jednog dela nacionalnih manjina.[70]

Opštine pretežno naseljene Slovacima i Mađarima su prema podacima primile najmanje izbeglica: Senta 1,0 izbeglica na 100 stanovnika, Ada i Kanjiža 1,6, Kovačica 2,2 itd. Prosek za APV je 12,8, dok je dolazak izbeglica je doveo do promene etničkog predznaka najviše u Sremu, u naseljima u kojima su Hrvati ranije imali većinu: npr. na 100 stanovnika Hrtkovci su primili 123,3 izbeglice, Kukujevci 117,6, Stari Slankamen 109,2, Gibarac 108,2, Sremska Rača 89,2, Jarkovac 87,4, Novi Slankamen 80,2 itd.

Član 17.

1.Ugovornice se obavezuju da ne ometaju pravo pripadnika nacionalnih manjina da osnivaju i održavaju slobodne i miroljubive dodire preko granica sa licima koja zakonito borave u drugim državama, posebno onim s kojima imaju zajednički etnički, kulturni, jezički ili verski identitet ili zajedičko kulturno nasleđe.

2. Ugovornice se obavezuju da ne krše pravo pripadnika nacionalnih manjina da učestvuju u radu nevladinih organizacija, kako na nacionalnom tako i na međunarodnom planu.

Paragraf 1 člana 17

Normativni okvir

Pravo pripadnika nacionalnih manjina da uspostavljaju i održavaju nesmetano međusobne odnose u SR Jugoslaviji i van njenih granica sa pripadnicima svoje nacije u drugim državama i da učestvuju u međunarodnim NVO, ali ne na štetu SRJ ili republike članice, zagarantovano je odredbom čl. 48 Ustava SRJ i odredbom čl.6 ZZPSNM.

Primena

Postojanje viznog režima za mnoge evropske zemlje ograničavajući je uslov za kvalitetno ostvarivanje ovog prava i kada je reč o romskoj nacionalnoj manjini.

Hrvati

U slučaju Hrvata postoje primeri ometanja prekograničnih oblika saradnje. Npr. lokalne vlasti su pozvale predstavnike hrvatskog kulturnog društva u Novom Slankamenu na razgovor zbog navodne uznemirenosti lokalnog stanovništva zbog dolaska većeg broja gostiju iz Hrvatske na proslavu 100. godina društva. Ovaj razgovor osujetio je dolazak gostiju iz Hrvatske.

Na osnovu istraživanja[71] postoji visok stepen razumevanja za potrebu pripadnika nacionalnih manjina da sarađuju sa svojim matičnim državama i da ostvaruju prekogranične saradnje. Većina građana podrazumeva pravo nacionalnih manjina da sarađuju sa njihovim matičnim državama (91%). Na pitanje “Kakve veze nacionalne manjine u Vojvodini treba da imaju sa njihovim matičnim državama?” među odgovorima najfrekventniji je bio “Sve vrste veza” (37%), posle ovog sledi odgovor “Kulturne veze” (30%). Posle ova dva, sledi odgovor koji je dobijen od svakog četvrtog ispitanika “Kulturne veze”, dok bi za svaku drugu vrstu saradnje trebalo prvo da dobiju saglasnost države” (24%). Od ukupnog broja ispitanika od 3% je dobijen odgovor da nacionalne manjine ne treba da održavaju nikakve veze sa matičnim državama.

Paragraf 2 člana 17

Preporuke

q Razvijati senzibilnost i podsticati predstavnike lokalnih samouprava za prekograničnu saradnju.

Član 18.

1. Ugovornice će nastojati da zaključe, gde je potrebno, dvostrane i višestrane sporazume s drugim državama, posebno susednim, radi obezbeđivanja zaštite pripadnika odnosnih nacionalnih manjina.

2. Gde je to potrebno ugovornice će preduzeti mere za podsticaj prekogranične saradnje.

Paragraf 1 člana 18

Primena

Još uvek nije zaključen međudržavni sporazum sa Republikom Hrvatskom o zaštiti manjina.

Paragraf 2 člana 18

Primena

Nisu registrovani slučajevi ometanja saradnje romskih udruženja i zajedničkih aktivnosti Roma u Vojvodini i u susednim regijama ili drugim državama, ali ni slučajevi u kojima je ta saradnja podsticana. Ovo je još jedna potvrda neophodnosti postojanja saveta Roma pri Savetu Evrope, a koji bi bio legitimni demokratski izabran predstavnik svih Roma Evrope. Nepostojanje mehanizma artikulacije interesa dovodi u pitanje i prezentaciju tih interesa.

Preporuke

q Potpisati međudržavni sporazum o međusobnoj zaštiti manjina.

Član 19.

Ugovornice se obavezuju da poštuju i da sprovode načela sadržana u ovoj okvornoj Konvenciji i da, gde je potrebno, unesu samo ona ograničenja, restrikcije ili ukidanja koji su određeni međunarodnim pravnim instrumentima, posebno Konvencijom o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, u meri u kojoj su od značaja za prava i slobode koji proizilaze iz pomenutih načela.

Preporuke

Ukinuti ograničenja i restrikcije prava novih manjina u odnosu na stečena prava starih manjina.

DODATAK

Uvidom u statute opština sa područja Autonomne pokrajine Vojvodine dolazi se do sledećih podataka[72].

q Od ukupno 45 opština sa područja Autonomne pokrajine Vojvodine izričitu odredbu o službenoj upotrebi jezika sadrži 43 statuta. U statutima opština Plandište i Sečanj nema posebnog člana koji izričito uređuje službenu upotrebu jezika. Posredno, međutim može se izvesti zaključak o tome koji su jezici u službenoj upotrebi iz analize članova koji se odnose na službeni pečat opštine i tekst koji je na njemu ispisan[73] (član 4 stav 3 statuta opštine Plandište i član 4 stav 4 statuta opštine Sečanj).

q U svim opštinama u službenoj upotrebi je srpski jezik i ćirilično pismo.

q Latinično pismo je uz ćirilično, u službenoj upotrebi približno polovini vojvođanskih opština (22 od 45).

q Službena upotreba jazika nacionalnih manjina garantovana je statutima najvećeg broja opština. Garancije su eksplicitne i u statutima opština navodi se jezik nacionalne manjine koji je u službenoj upotrebi u konkretnoj opštini. Izuzetno, pravo na službenu upotrebu jezika nacionalnih manjina garantuje se opštom odredbom prema kojoj pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo upotrebe jazika i pisma u skladu sa zakonom (npr. član 6 Statuta Pančeva).

q U najvećem broju vojvođanskih opština (37 od 45) jezici nacionalnih manjina su u službenoj upotrebi. Samo u 8[74] opština jezici nacionalnih manjina nisu u službenoj upotrebi. Najveći broj ovih opština je skoncentrisan u Sremu (7 od ukupno 8), a samo jedna u Bačkoj[75].

q U trećini ukupnog broja vojvođanskih opština (15 od 45) u službenoj upotrebi nije samo jedan već nekoliko jezika različitih nacionalnih manjina. U najvećem broju ovih opština (ukupno 11) u službenoj upotrebi su dva, a u 4 opštine[76] čak tri jezika različitih nacionalnih manjina.

q Službena upotreba mađarskog jezika zajemčena je u više od polovine vojvođanskih opština (29 od 45).

q Službena upotreba slovačkog jezika garantovana je u 12 opština. Izuzetno, u jednoj od ovih opština (Beočin) službena upotreba slovačkog jezika garantuje se samo na području jednoga od naseljenih mesta sa teritorije opštine (Lug), ali ne i na teritoriji cele opštine[77].

q Službena upotreba rumunskog jezika garantovana je u 9 opština.

q Službena upotreba rusinskog jezika zajemčena je u 6 opština.

q Službenu upotrebu hrvatskog jezika garantuje jedino statut opštine Subotica.

q Službenu upotrebu češkog jezika garantuje jedino statut opštine Bela Crkva.

q Ni u jednom od statuta opština sa područja Autonomne pokrajine Vojvodine, službena upotreba romskog jezika nije zagarantovana.

Legenda:

○ oznaka za sluzbeni jezik i pismo

X oznaka za osnovan savet za međunacionalne odnose

^------ nepostojanje određenog službenog jezika i pisma, kao i nepostojanje osnovanog saveta za međunacionalne odnose

*1 u statutu opštine beočin ( član 10 ), ističe se da je u službenoj upotrebi srpski jezik i ćirilicno pismo, a samo u naseljenom mestu lug je u službenoj upotrebi i slovački jezik i pismo

*2 u statutu opštine pančevo ( član 6 ), piše da su u službenoj upotrebi srpski jezik i ćirilicno pismo, a pripadnici nacionalnih manjina mogu da upotrebljavaju svoj jezik i pismo, u skladu sa zakonom, ali nije istaknuto koji su to jezici i pisma

*3 u statutu opštine plandište, nema posebnog člana o službenoj upotrebi jezika i pisma, samo se u članu 4. ( stav 3.) ističe da je tekst pečata ispisan na srpskom jeziku ćirilicnim pismom i na mađarskom, rumunskom i slovačkom jeziku i pismu

*4 u statutu opštine sečanj, nema posebnog člana o sluzbenoj upotrebi jezika i pisma, samo se u članu 4. ( stav 4. ) ističe da je tekst pečata ispisan na srpskom jeziku ćirilicnim i latinicnim pismom, mađarskom i rumunskom jeziku

*5 u statutu opštine sremska mitrovica (član 80. ) piše da savet za međunacionalne odnose može da se obrazuje, a obrazovaće se ukoliko su ispunjeni zakonom utvrđeni uslovi.

ANEKS

Tekst ustavne povelje koja reguliše odnose između Srbije i Crne Gore bavi se manjinskim pitanjima u članu 9. i u članu 17. (stav 6.) .

U članu 9. predviđa se posebna Povelja o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama, uređuje se pravni subjektivitet članica u pogledu regulisanja manjinskih prava, i određuje se dužnost članica da ostvaruju manjinska prava na svojim teritorijama. Posebno se ističe dužnost članica praćenja realizacije spomenutih prava.

Međunarodni ugovori se neposredno primenjuju, i naglašava se institucija stečenih prava. U članu 17. predviđa se institucija ministra za ljudska i manjinska prava koji prati ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava I koordinira rad sa drugim ministrima u cilju uspešnijeg ostvarivanja mađunarodnih konvencija. Ovaj član je u skladu se ostalim naznakama u Povelji koje upućuju na međunarodne dimenzije koje će se uvažavati u državama članicama.

Generalno rečeno, Povelja ponavlja ranije stavove vlasti, no od značaja je da se u najvišem pravnom aktu registruju uslovi na osnovu kojih će se realizovati manjinska politika.

[2] Stanje je dato u trenutku pisanja izveštaja (avgust 2002).

[8] O pozitivnim ocenama zakonskih rešenja S. Sanina, šefa misije OEBS- a u Jugoslaviji, R. Ekeusa, Visokog komesara za nacionalne manjine OEBS-a kao i A. Kasofa i A. Georgieva, predsednika i koordinatora programa Projekat o etničkim odnosima Univerziteta u Prinstonu kao i Saopštenje Ministarstva inostranih poslova Mađarske videti šire u Biltenu Saveznog ministarstva nacionalnih i etničkih zajednica, br. 6/mart 2002 godine, str. 2 i 3.

[10] Kritičke primedbe je stavila i konferencija manjinskih civilnih organizacija u Subotici 6.10.2002.

[11] Službeni glasnik Republike Srbije br. 6 od 7. II 2002.

[12] Službeni glasnik Republike Srbije br. 9 od 26. februara 2002. U daljem tekstu ZLS

[13] Od vremena donošenja Zakona o lokalnoj samoupravi mnogobrojni predstavnici manjina su izrazili nezadovoljstvo zbog restriktivnog stanovišta u ovom zakonu u pogledu mogućnosti korišćenja nacionalnih simbola matične zemlje.

[14] U trenutku pisanja ovog dela izveštaja (Januar, 2003), podaci popisa iz 2002. o verskoj strukturi stanovništva u Vojvodini nisu bili objavljeni.

[15] Podaci se odnose na apsolutnu i relativnu većinu.

[16] Podaci se odnose na apsolutnu i relativnu većinu.

[17] Podaci se odnose na apsolutnu i relativnu većinu. Ne čine etničku većinu ni u jednoj opštini.

[18] Podaci se odnose na apsolutnu i relativnu većinu. Ne čine etničku većinu ni u jednoj opštini.

[19] Podaci se odnose na apsolutnu i relativnu većinu.

[20] Čl.2 Određenje nacionalne manjine – Nacionalna manjina u smislu ovog Zakona je svaka grupa državljana Savezne Republike Jugoslavije koja po brojnosti dovoljno reprezentativna, iako predstavlja manjinu na teritoriji Savezne Republike Jugoslavije, pripada nekoj od grupa stanovništva koje su u dugotrajnoj i čvrstoj vezi sa teritorijom Savezne Republike Jugoslavije i poseduje obeležja kao što su jezik, kultura, nacionalna ili etnička pripadnost, poreklo ili veroispovest, po kojima se razlikuje od većine stanovništva, i čiji se pripadnici odlikuju brigom da zajedno održavaju svoj zajednički identitet, uključujući kulturu, jezik ili religiju.

Nacionalnim manjinama u smislu ovog zakona smatraće se sve grupe državljana koje se nazivaju ili određuju kao narodi, nacionalne i etničke zajednice, nacionalne i etničke grupe, nacionalnosti i narodnosti, a ispunjavaju uslove iz stava 1 ovog člana.

[22] Zbog ograničenih finansijskih sredstava, istraživanje mađarskih, rumunskih, rusinskih i slovačkih kulturnih institucija nije vršeno.

[23] '“Službeni glasnik РS”, broj: 50/92, 53/93, 67/93, 48/94, 66/94 i 22/2002.

[24] Za ovaj izveštaj grupa stručnih saradnika je sprovela analizu sadržaja mađarskih, slovačkih, rumunskih, rusinskih, romskih i hrvatskih elektronskih i štampanih medija koji izlaze i emituju svoj program u Vojvodini, za period septembar 2001. – avgust 2002. godine. Korišćena je metoda kvantitativno–kvalitativna analiza sadržaja i tehnika studije slučaja (vođeni intervju). Cilj je bio da se stekne uvid koliko su mediji ostvarili svoju pretpostavljenu funkciju da informišu javnost o postojanju dokumenata za zašitu prava nacionalnih manjina. Takođe se želelo uočiti koliko šire duh tolerancije i međukulturalnog dijaloga baveći se temama vezanim za druge manjine na istom prostoru.

[33] Krajem januara i početkom februara 2002.

[34] Pored naselja Šangaj u kojem živi veliki broj Roma, sagrađena su rafinerija nafte i toplana koje su bile česta meta bombardovanja NATO avijacije 1999. godine. Kao posledica toga sve su masovnija oboljenja lokalnog stanovništva.

[36] Detaljnje o problemima romske zajednice: Informator o kulturnom stvaralaštvu u manjinskim zajednicama u Vojvodini i Bukvar multikulturalnosti, Centar za multikulturalnost, Novi Sad

[38] “Službeni glasnik РS”, broj: 50/92, 53/93, 67/93, 48/94, 66/94 i 22/2002.

[40] Na Petom vanrednom zasedaju 18. jula 2002. (“Službeni glasnik Republike Srbije” 19. jul 2002).

[41] Vidi čl. 10 alternativnog izveštaja o Okvirnoj konvenciji;

[42] Asocijacija nezavisnih elektronskih medija.

[43] Pokazalo se da mediji na jezicima nacionalnih manjina ne mogu da opstanu i da se razvijaju bez stabilne materijalne podrške iz budžeta pokrajinske ili republičke administracije, posebno kada je reč o javnom servisu koji treba da obezbedi održanje i unapređenje manjinskih kultura, posebno očuvanje manjinskih jezika.

[45] Jednogodišnji projekt koji se finansira grantom Francuske vlade, započeo 2002 u avgustu i trajaće godinu dana.

[46] Nedostatak kadrova je opšti problem koji pogađa sve etničke zajednice. Uprkos tome, od strane odgovarajućih ministara se mogu čuti izjave koje naglašavaju nužnost kadrovske racionalizacije u manjinskim medijima. To je potpuno neadekvatno, jer bi to srozalo kvalitet informisanja.

[47] U analizi je korišćen metod studije slučaja, razgovor sa sektorskim urednicima RNS, Dnevnika, Građanskog lista.

[48] Ustav Republike Srbije ne koristi termin nacionalna manjina, već termin narodnost. Ovaj termin koristio se u ustavnom sistemu SFRJ prema Ustavu SFRJ iz 1974. godine. U vreme donošenja Ustava Republike Srbije (1990.) u Jugoslaviji je bio na snazi Ustav SFRJ iz 1974. godine. Već je napomenuto da Ustav Srbije nije usklađen sa saveznim Ustavom donetim 1992. godine, pa je ovo terminološko razlikovanje posledica navedenog nesklada.

[49] Statuti opština doneti su u prvoj polovini 2002. godine, posle usvajanja Zakona o lokalnoj samoupravi kojim su lokalne zajednice – opštine – obavezane da donesu svoje statute kojima uređuju organizaciju vlasti i ostvarivanje nadležnosti lokalne zajednice.

[50] Istraživanje je tokom novembra meseca 2002. godine, obavljeno u Scan Agenciji iz Novog Sada.

[51] Uporediti Tabelu 3 sa tabelom statuti opština gde se vidi koji su sve jezici u službenoj upotrebi u svakoj opštini pojedinačno posmatrano.

[52] Podaci su preuzeti iz istraživanja javnog mnjenja Vojvodine Scan Agencije iz Novog Sada, obavljenog tokom novembra meseca na 1500 punoletnih građana.

[53] Terensko istraživanje Agencije Scan, novembar 2002.

[54] Imena mesta koja se pišu identično na mađarskom jeziku i na srpskom jeziku latiničnim pismom

[55] Prilikom analize ovih podataka, neophodno je voditi računa da su u mestima, u kojima inače postoji praksa ispisivanja naziva ulica na mađarskom jeziku, nazivi ulica koje imaju vlastita srpska imena ispisani na način kako se one pišu u srpskom pravopisu latiničnim pismom.

[56]O školovanju nacionalnih manjina u Vojvodini, izuzev zvaničnih podataka o broju škola, đaka i njihovoj nacinalnoj pripadnosti, neka druga evidencija gotovo da ne postoji. Rukovođeni time, za svrhe ovog izveštaja urađeno je istraživanje u 42 osnovnih i 15 srednjih škola u kojima se nastava izvodi na mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, hrvatskom i romskom jeziku. Podaci su prikupljeni od oktobra 2001. do oktobra 2002. godine.

Uzorak škola je stratifikovan prema kriterijumu da li u naselju u kojem se nalazi škola pripadnici nacionalne manjine, čine većinu ili manjinu stanovništva. Pokazalo se da je ovaj kriterijum od presudnog značaja za obim, kvalitet i probleme ovog tipa obrazovanja, a naročito za njegovu blisku budućnost.

Istraživanje je obuhvatilo osnovne i srednje škole u kojima je nastava organizovana na jednom, dva i tri jezika, sa ili bez učenja maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture. Napominjemo da romska nacionalna zajednica ima jedino nastavu iz maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture.

[57] “Službeni glasnik RS” broj 6/2002 – čl. 12. stav 1 / tačke 4. do 7. i čl. 13. stav 1 / tačke 9 do 12

[59] “Službeni glasnik RS” broj: 50/92 i 29/96.

[60] ''Službeni glasnik RS'', brој: 50/92, 53/93, 67/93, 48/94, 66/94, 24/96 i 23/2002.

[61] “Službeni list AP Vojvodine” broj: 5/2001.

[62] Iz analize je izostavljeno zakonodavstvo na nivou SRJ jer će se ono menjati nakon usvajanja ustavne povelje.

[63] “Službeni glasnik Republike Srbije” br. 9/2002.

[65] Opštine Alibunar u kojoj su čak jezici dve nacionalne manjine (slovački i rumunski) u službenoj upotrebi i opština Mali Iđoš.

[66] Opštine Inđija, Opovo, Pećinci, i Ruma.

[67] Opštine Apatin, Irig i Sremski Karlovci.

[68] Anketu je obavilo Odeljenje za geografjiju, turizam i hotel menadžment, Univerzitet u Novom Sadu, krajem novembra i početkom decembra 2002. godine. Prikupljeni su podaci iz 17 pokrajinskih sekretarijata (od ukupno 18; preko) i 42 opštine sa teritorije APV (od ukupno 45). Tri opštine za koje ne postoje podaci su: Alibunar (srpsko-rumunsko stanovništvo), Mali Iđoš (pretežno mađarski živalj) i Novi Sad (pretežno srpsko stanovništvo). Izostanak podataka za poslednju opštinu (Novi Sad) predstavlja značajan nedostatak ankete, jer je u njoj zaposleno oko 1.200 radnika, odnosno 1/5 od ukupnog broja zaposlenih u administraciji/upravi APV. Anketom je obuhvaćeno 4581 radnika, čiju etničku strukturu prikazuje Tabela 9.

[69] Posle završetka popisa UNHCR-a bio je još jedan masovniji talas izbeglica. Krajem 1997. i početkom 1998. godine, u vreme uspostavljanja hrvatske vlasti u Sremsko-Baranjskoj oblasti iz te regije se prema procenama UNHCR-a iselilo oko 50.000 lica, od kojih je većina prešla u Vojvodinu.

[70] Prema nekim procenama u periodu između 1991. i 1995. godine Vojvodinu je napustilo oko 40.000 do 50.000 pripadnika nacionalnih manjina.

[71]. Rezultati istraživanja Agencije SCAN tokom novembra 2002. sprovedeno na uzorku od 1500 ispitanika iz 23 opštine Vojvodine.

[73] Član 4 stav 3 statuta opštine Plandište i član 4 stav 4 statuta opštine Sečanj.

[74] To su opštine: Inđija, Irig, Opovo, Pećinci, Ruma, Sremska Mitrovica, Sremski Karlovci.

[76] To su opštine: Novi Sad, Zrenjanin, Kovačica i Bačka Topola.